Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Gümüşhane İli’ne bağlı bir ilçe olan Torul, doğuda Gümüşhane Merkez, kuzeyde Trabzon ili Maçka ilçesi ile batıda Kürtün ve Giresun Alurca ilçesi, güney de ise Şiran ilçesi ile çevrilidir. İlçenin topraklarını Nivene Çit Deresi ve Köstere Dereleri ile beslenen, Harşit Çayı sulamaktadır. Torul, akarsu vadileri ile yarılmış dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Kuzey kesimini Zigana Dağları, güney kesimini Gümüşhane Dağları, batı kesimini de Giresun Dağlarının uzantıları engebelendirmektedir. Gümüşhane Dağlarının, Giresun il sınırı yakınındaki Abdal Musa tepesi (3.331m.) ilçenin en yüksek noktasıdır. İlçe topraklarındaki Harşit (Doğankent) Çayı Karadeniz’e dökülmektedir. Gavur Dağında buzul sularının toplanması ile oluşan göller bulunmaktadır. Torul ilçesindeki dağlar orman yönünden de son derece zengin olup, kayın, göknar, ladin, sarıçam ağaçları ile kaplıdır.
Deniz seviyesinden 950 m. yükseklikteki ilçenin il merkezine uzaklığı 25 km.dir. Yüzölçümü 1.049 km2, toplam nüfusu ise 15.416’dır.
İlçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve ormancılığa dayalıdır. Başlıca yetiştirilen ürünler, patates, buğday, arpa, elma, vişne, armut ve fasulyedir. Meraları çok fazla geniş olmayan ilçede daha çok ahır besiciliği yapılır. Özellikle Herik soyu koyun yetiştirilmekte olup, arıcılık da yapılmaktadır. İlçe topraklarında bakır, perit, kurşun, çinko içeren maden yatakları bulunmaktadır.
Torul’un ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Trabzon-Gümüşhane-Bayburt-Erzurum yolu üzerinde bulunduğundan, tarihi çağlarda önemli, stratejik bir konumda idi. IV.Haçlı seferi sırasında Trabzon’u ele geçiren Cenevizliler Torul’u da alarak ilçenin birçok yerinde kaleler ve haberleşmede kullanılan ateş kuleleri inşa etmişlerdir. Torul Kalesi de bunlardan birisidir. Orta Khaldiya olarak anılan Torul madenleri ve ormanlarıyla ün yapmış olup sarp ve geçit vermeyen kayalıkları nedeniyle sığınma yeri olmuştur.
Atalar KilisesiMalazgirt savaşı’ndan (1071) sonra Türk boylarından Çepniler buraya yerleşmişlerdir. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in kuzeydoğu seferi sırasında otağını Torul’da kurmasından ötürü daha önce Ardasa diye anılan bu yerleşime Torul denilmiştir.
Yavuz Sultan Selim’in Otlukbeli Savaşı’ndan (1473) sonra, 1478’ de Amasya Sancak Beyi Şehzade Beyazıt’ın Lalası Rakkas Sinan Bey tarafından alınmıştır
XIX.yüzyılın başlarında yazıldığı anlaşılan Osmanlı Devleti’nin idari taksimatına dair bir defterde Gümüşhane’nin nahiyesi olarak, 1886 tarihli salnamede Gümüşhane Sancağı’nın kazası olarak gösterilmiştir. 1890’da Trabzon’un kazası olan Torul, 1893’ de Gümüşhane sancağının en büyük kazasıydı. I.Dünya Savaşı sırasında Ruslar ve Ermeniler tarafından işgal edilmiş, 1918’de bu işgalden kurtarılmıştır. Cumhuriyet döneminde Gümüşhane’ye bağlı bir ilçe merkezi olmuştur.
İlçede günümüze gelebilen eserler arasında; Torul Kalesi, Avliyane Kalesi (Ardasa Kalesi), Kopuz Kalesi, Dağdibi Kalesi, Has Kalesi, Kalecik Kalesi, Panaghia Manastır Kilisesi, Başmahalle Kilisesi, Ayana Mahallesi Kilisesi, Emirler Mahallesi Kilisesi, Masura Kilisesi, Agrıt Kilisesi, Atalar Kilisesi, Arılı Kilisesi, Güzeloluk Köyü Kilisesi, Mesehor Kilisesi, Çengelli Mahallesi Kilisesi, Manat Kilisesi, Uğurtaş Köyü Kilisesi, Alpullu Mahallesi Kilisesi, Güvemli (Haviyana) Köprüsü, Salih Bey Köprüsü, Harşit Köprüsü, Taş Köprü, İlecik Köprüsü, Mamatlı Mahallesi Köprüsü, Kemer Köprüler, Kopuz Köyü Köprüsü, Yıldız Köyü Köprüsü, Alınyayla (Macara) Çeşmesi, Göğüs Mahallesi Çeşmesi, Soğuksu Mahallesi Çeşmesi, Yayıkçılar Çeşmesi, Manatlı Mahallesi Çeşmesi, Alpulu Mahallesi Çeşmesi, Osman Ağa Çeşmesi, Işık Köyü Çeşmesi ile ilçenin doğal güzelliklerinden; Artabel Gölleri Tabiat Parkı, Limni Gölü, Karaca Mağarası, Arılı Mağarası Meryemana Şelalesi bulunmaktadır.
ALINYAYLA (MACARA) ÇEŞMESİ
Yapı,Torul İlçesine 23 km.mesafede Alınyayla (Macara) köyündedir.Sivri kemerli,tek lüleli,tek yalaklı kemer üç yivli geçişle süslenmiştir.
GÖĞÜS MAHALLESİ ÇEŞMESİ
Yapı Torul İlçesine 32 km.mesafede Güzeloluk Köyünün Göğüs Mahallesindedir.Sivri kemerli,tek lüleli ve tek yalaklı olup,kitabesi bulunmamaktadır.
SOĞUKSU MAH.ÇEŞMESİ
Yapı Torul İlçesi Merkez Soğuksu Mahallesindedir. Kitabesinde 1260 yılında Gorgodosoğlu Osman Ağa tarafından yapıldığı yazılmaktadır.Sivri kemerli,üç lüleli orijinal bir yapıdır.
YAYIKÇILAR ÇEŞMESİ
Yapı, Torul İlçesine 23 km mesafedeki Gümüştuğ Köyü Yayıkçılar mahallesindedir. Çeşme iki kemerli olup,iç sivri kemerli,dış ise yontma taşla yapılı yuvarlak kemerlidir.Sonradan ilaveli kurunu vardır.İki lülelidir.
MANATLI MAH.ÇEŞMESİ
Yapı, Torul İlçesi Uğurtaş Köyü Manatlı Mahallesindedir. Su haznesi ve yalağı tahrip olan yuvarlak kemerli çeşmenin alınlık üzerinde kitabe yeri mevcuttur.
OSMAN AĞA ÇEŞMESİ
Torul, Soğuksu Mahallesinde yer alan bu çeşme,üzerindeki kitabesinden anlaşılacağı üzerine 1264/1848 yılında Korkudaş-zade Osman Ağa tarafından yaptırılmıştır.Köfeki taşından inşa edilen çeşme,iki sütun üzerine yükselen sivri kemer ve beşik çatıdan oluşmaktadır.Çeşmenin sütunlarının alt kısımlarında birer dinlenme taşı vardır.Üç adet demir oluktan suyu bolca akan çeşmenin aynalığında sağlı,sollu iki niş ve ortasında ise kitabesi yer almaktadır.
IŞIK KÖYÜ ÇEŞMESİ
Torul’un Işık Köyünde yer alan bu çeşme hafif kemerli olup,yontma taştan yapılmıştır.Çeşmenin üzerinde 48x38 cm boyutlarında köfeki taşı üzerine sülüsle yazılı kitabesi vardır.Kitabedeki tarihe göre Çeşmenin 1171/1757 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır.
GÜMÜŞTUĞ KÖYÜ BAŞ (YUKARI) MAH.
Yapı,Torul İlçesine 23 km.mesafede Gümüştuğ köyü Baş (Yukarı) mahalle yerleşimindedir.Tek lüleli olup, iç kemeri sivri,dış kemeri yuvarlaktır.Kitabesi mevcut değildir.
DAĞDİBİ ÇEŞMESİ
Yapı, Torul İlçesine bağlı Dağdibi Köyündedir.Kitabesinde 1298 tarihinde yapıldığı yazılmaktadır.Tek lüleli olup,sivri kemerli yapıdır. Sonradan koruma amacıyla çeşmeye ilave yapılmıştır.
ARILI KÖYÜ ÇEŞMESİ
Yapı, Torul İlçesi Arılı Köyü içindedir.Düzgün yontma taşlarla yapılmış,Tek lülesi,çift yalağı olan çeşmenin lüle çevresinden başlayarak dışa doğru dört kemer çıkıntısına sahiptir. Tüm kemerlerde taş süslemeciliğinin çok güzel örnekleri sergilenmiştir. Orijinal şekliyle günümüze kadar gelmiştir.
KOPUZ KALESİ
Kopuz Köyünden Dağ dibi Köyüne giderken tarihi kopuz köprüsünün kuzeyinde bulunmaktadır . Kalenin çevre surları yer yer ayaktadır.
HAS KALESİ
Kale Torul İlçesine 30 km mesafede Atalar Köyünün Has Mahallesindedir.Tarihi İpek yolunun üzerindeki onlarca gözetleme ve koruma amaçlı yapılan Kalelerden biri olan Has Kalesi 3.5 metre boyunda ve 3 metre çapında bir duvar kalıntısı olarak ayakta kalmıştır.Kalenin diğer tarafları tamamen yıkık vaziyettedir.
DAĞDİBİ KALESİ
Kale Dağdibi Köyünden yayla yoluna harektle Abdal Musa Tepesi yönündedir. Abdal Musa Tepesine en yakın yerleşim alanındadır. Sarp Kayaların üzerine yapılmıştır.
KALECİK KALESİ
Kale, Torul İlçesi kalecik Köyü sınırları içerisinde, ışık köyü ulaşım yolunun üzerinde Vadiye hakim bir tepeciğin üzerinde inşa edilmiştir. Korunma ve gözetleme amacıyla yapılmıştır. Kale surları iç ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşmuştur. Surlar tamamen ayaktadır.
TORUL KALESİ
Kale Torul İlçe Merkezindedir.Her yıl bölgeye gelenlerin dikkati çekip,ziyaretinde bulunduğu kalenin yapımında kireç harcı kullanılmıştır.Bir rivayete göre kaleden harşit çayına inen gizli bir yol vardır.Ve kalenin su ihtiyacı bu gizli yoldan temin edilmektedir.
Avliyane (Ardasa) Kalesi
Gümüşhane Torul ilçesinde bulunan Avliyane Kalesi ilçe merkezine 30 km. uzaklıkta Gümüştuğ Köyü yakınındadır.Burada bulunan Bizans Dönemine ait sikkeler ve silahlardan ötürü VI.yüzyılda Bizans döneminde yapıldığı sanılmaktadır.
Kale moloz ve kesme taştan yapıldığı kalıntılarından anlaşılmaktadır. Günümüze harap bir durumda gelmiştir.Kalıntılarından da planı ile ilgili bir bilgi edinilememektedir.
GÜVEMLİ (HAVİYANA) KÖPRÜSÜ
Yapı,İlçenin 12 km.güneyinde bulunan Güvemli Köyündedir.10.20 metre uzunluğunda 2.85 metre genişliğinde ve 6 metre yüksekliğindedir. Düzgün yontma taşla yapılı tek kemeri vardır.Yan duvarları moloz taşla örgülüdür.Üzerinden ise beton köprü ile geçiş sağlanmaktadır.
SALİHBEY KÖPRÜSÜ
Yapı, Torul İlçesi Merkez Çit Deresi üzerindedir.Tek sivri kemerlidir. Kemer düzgün yontma taşla,üzeri ve yan bağlantılar ise moloz taşla örülüdür.
HARŞİT KÖPRÜSÜ
Torul İlçe Merkezinde bulunan köprünün yapımı 1890’dır. 68.25 metre boyunda 6 metre genişliğinde 9.30 metre yüksekliğinde düzgün kesme taştan yapılmış,yuvarlak kemerli 3(üç) gözlü iki topuklu Dere yatağı içindedir. İki ayağı ve kenarlarındaki ayaklar üzerine kurulmuştur.Korkulukları kesme taştan yapılmıştır.Günümüzde hala kullanılmakta olup,bir araç geçişine uygun genişliği vardır.İlçe Merkezinin iki yakasını bir birine bağlayan tek köprüdür.
TAŞ KÖPRÜ
Yapı,Torul İlçesi kalkanlı Köyü içerisindedir.Köprü eski Gümüşhane-Trabzon karayolu üzerindedir. Tek gözlü ve yuvarlak kemerli yapı Vakıflar Bölge Müdürlüğünce restore edilmiştir.
İLECİK KÖPRÜSÜ
İlçe Merkezine 30 km.mesafededir.Yapı,İlecik Köyü Cizere deresi üzerinde tek gözlü,sivri kemerli 25.80 m.uzunluğunda 3.70 metre genişliğinde 8 metre yüksekliğindeki köprü Cenevizliler zamanında yapılmıştır.
MAMATLI MAH.KÖPRÜSÜ
Yapı,Torul İlçesi Ugurtaş Köyü Manatlı mahallesine giden yol üzerindedir. Ayakları iki ana kaya kütlesi üzerine oturtulmuştur.Düzgün yontma taşla yapılan kemerin diğer kısımları moloz taşla tamamlanmıştır.
KEMER KÖPRÜ
Yapı, Torul İlçesine 25 km.mesafede Gümüştuğ köyünün Baş Mahalle yerleşimindedir. Tek kemerli olan Köprünün Kemeri düzgün yontma taştan yan duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Günümüzde halen kullanılmaktadır.
KEMER KÖPRÜ
Yapı, Torul İlçesi Dedeli Köyündedir. Sarp bir dere üzerinde ulaşımı sağlayan köprünün,kemeri düzgün yontma taşla,diğer kısımları moloz taşla yapılmıştır. Yapı sulama ve geçiş amaçlı olarak kullanılmıştır.
KOPUZ KÖYÜ KÖPRÜSÜ
Köyün Kuzeybatısında yer almaktadır.9.70 metre uzunluğunda 2.50 metre genişliğinde 2.90 metre yüksekliğinde tek gözlü, yuvarlak kemerli olup, Kemeri düzgün kesme taştan,yan duvarları ise moloztaştan örülmüştür.
YILDIZ KÖYÜ KÖPRÜSÜ
Yıldız Köyünde bulunan yapı, İlçenin 14 km.Güney batısındadır.Köyün hemen girişindeki yapı 26 metre uzunluğunda 3.85 metre genişliğinde ve 9 metre yüksekliğindedir. Sivri Kemerli,Kemer kısmı düzgün kesme taştan yapılmış, Yan bağlantı bölümleri ise,moloz taştan örülüdür.Güneydoğusu kısmen yıkık durumdadır.
KEMER KÖPRÜSÜ
Yapı, Torul İlçesi Gülaçar köyü Esentepe mahallesindedir. Yuvarlak kemerli köprünün kemeri düzgün yontma taştan, diğer kısımları moloz taştan yapılmıştır. Sağlam vaziyette olup,günümüzde kullanılmaktadır.
Karaca Mağarası
Karaca Mağarası Gümüşhane’nin 17 km. kuzeybatısında ,Torul İlçesine bağlı Cebeli Köyünün Karaca Mahallesi yakınlarındaki Kırantaş Mevkiinde denizden 1550m.yükseklikte yer almaktadır. Mağaraya Gümüşhane Torul Karayolunun 12.km.sinden sola dönerek Krom deresi , Cehennem Vadisi Kanyonu, İmara Manastırı yolu istikametinde 5 km ilerledikten sonra ulaşılır.
1-Şekli: Mağaranın toplam alanı 1500 m2 uzunluğu ise (giriş kısmı ile en uc nokta arasında)105 m. dir. Yatay yönde gelişme göstermiş ve yaklaşık elipse benzeyen dört ayrı salonun birbirine birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu salonlardan ikisi , çatlak kısımlardan sızan suların oluşturduğu damlataşları ile ikiye bölünmüş ve böylece salon sayısı altıya çıkmıştır.
2-Oluşum: Damlataşı oluşumları bakımından hem çok zengin hem de damlataşı oluşumları çeşitli renk ve şekilleri arz eder. Mağara içerisindeki damlataşı şekillerini şöyle sıralamak mümkündür: Sarkıtlar,dikitler,sütunlar,bayrak şekilleri, org desenli duvarlar,mağara çiçekleri,mağara incileri, traverten havuzları ve traverten basamakları. Mağara damlataşı şekillerinin en güzel ve en görkemli örneklerine sahiptir.
Arılı Mağarası
Gümüşhane’nin batısında Arılı Köyünün sınırları içerisindir Köye 1km. uzaklıktadır. Mağaraya Torul’dan 30km stabilize yolla ulaşılır.
1-Şekli
ar bir girişi olan mağara ,geniş odacıklardan oluşmaktadır. Giriş kısmından sonra çok sayıda salon ve odacıklar bulunmaktadır. Tavan yüksekliği 10m.’yi bulmakla birlikte yer yer alçak salonlar da mevcuttur.2-Oluşum:Beyazdan lacivert’ e kadar çeşitli renk tonlarının hakim olduğu sarkıt ve dikitler ilginç bir görünüm arz eder. Geniş ve dar sütunların oluştuğu mağarada ,damlataşları oldukça güzel örneklerdendir.
ARTABEL GÖLLERİ TABİAT PARKI
Artabel Gölleri ve çevresi Torul İlçemiz Gülaçar köyü sınırları içerisindedir. Gerek jeolojik ve jeomorfolojik , gerekse flora ve fauna yönünden oldukça zengin kaynak değerlere sahip olmasının yanında , peyzaj değerleri bakımından da oldukça yüksek bir potansiyeli olan, UNESCO Dünya Miras Listesine girebilecek güzellik ve değerde ülkemizin ender mekanlarından bir yerdir. Saha içerisinde yer alan ve yöreye adını veren on sekiz adet buzul / krater gölünün devamlılığının sağlanması eşsiz manzara güzelliklerinden halkın koruma kullanma dengesi içerisinde faydalanabilmesi ve yörenin gelecek kuşaklara bir miras olarak aktarılabilmesi için 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu ‘ nun 3. Maddesine göre Artebel Gölleri ve Çevresinin 5859 hektarlık bölümü “ Tabiat Parkı “ olarak ilan edilmiştir.
Jeolojik Yapı : Yöre iki ayrı jeolojik zaman diliminde hüküm süren volkanik aktiviteye bağlı formasyonlarla kaplıdır.Toplam 18 adet krater gölü mevcuttur.
Memeliler : Bozayı, Kızıl keçi, Yaban domuzu, kurt, çakal, tilki, gelincik, kaya sansarı, ağaç sansarı, porsuk, tavşan, tarla sincabı, köstebek, kör fare, cüce yarasa.
Kuşlar : Kaz, yeşilbaş, atmaca, şahin, kartal, akbaba, kerkenez, doğan, keklik, bıldırcın, su tavuğu, çulluk, güvercin, ebabil, ibibik, toygar, kuyruk sallayan, kuzgun, isbinoz.
Balıklar: Alabalık ve yılan balığı.
Orman ağaç ve ağaçcıkları : Bölge ormanlarında genel olarak Sarıçam ve Göknar hakimdir.
Ulaşım: Sahaya en ugun ulaşım Gümüşhane’ye uzaklığı 50 km. olan Gülaçar köyü üzerinden sağlanmaktadır.Söz konusu yol toprak niteliktedir.Tabiat parkı sınırı Gülaçar köyüne 5 km. uzaklıkta olup, ulaşım ancak yürüyerek ağlanabilir.
LİMNİ GÖLÜ
Torul İlçesi Zigana Köyü Saranoy Yaylasındadır.Göl ve çevresi sahip olduğu doğal güzellikleri,zengin flora ve faunası ile adeta insanları büyülerken klima özelliği havası ile insanlara sağlıklı bir ortam sunar.Göl çevresinde öncül tesisler mevcuttur.
Ulaşım: Gümüşhane’ye 40 km.Torul İlçesine 16 km. mesafededir.
Tesisiler: Giriş kontrol kulübesi, otopark,büfe, bulaşık yıkama yeri, WC, kamelya, piknik ocağı, su deposu, su isale hattı.