Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde, Adıyaman'a bağlı bir ilçe olan Samsat,kuzeyinde Kahta ilçesi, doğusunda, batısında ve güneyinde Atatürk Baraj Gölü karşı kıyıda Şanlıurfa ili ve Bozova ilçesi ile çevrilidir.
İlin güneydoğu kesiminde yer alan Samsat güneye doğru eğimli bir ova görünümünde olup, üç tarafı sularla çevrili bir yarımada şeklindedir.Daha geniş topraklara sahip olan ilçe topraklarının büyük bir bölümü Atatürk Baraj Gölünün suları altında kalmıştır. Atatürk Barajında su tutulmaya başlanmasından sonra Fırat vadisine açılan Ziyaret Çayı ve onun kollarından olan Kalburcu Çayının vadileri baraj gölünün bir koyu haline dönüşmüştür. Bu nedenle de halkın bir bölümü başka yerlere göç etmak zorunda kalmıştır.
Adıyaman'a 47 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 338 km2, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre; toplam nüfusu 12.541'dir.
Göç ve tarım alanlarının sular altında kalması ilçe ekonomisini de etkilemiştir. İlçede yetiştirilen tarımsal ürünlerin başında arpa, buğday, mercimek ve pamuk gelmektedir.
Eski adı Samosata-Sumaysat olan Samsat, yörede tarihi en eski olan yerleşim yerlerinden birisidir. Bazı kaynaklarda M.Ö.17. yüzyılda Hititler tarafından kurulduğu belirtilmektedir. Hurri ve Mitanni yönetiminden sonra Kummuh Krallığına bağlanmıştır.
Fırat’ın Batı ve Doğu kesimleri arasında en elverişli geçit yerinde bulunduğundan Samsat tarih boyunca bir çok uygarlığa sahne olmuş ve tarih içerisinde büyük bir önem kazanmıştır. Sümerler zamanında Semizeta adını alan Samsat’ ın Demir çağında Hitit krallığının merkezi olduğu sanılmaktadır.MÖ.VIII.yüzyılda Bölge 11.Sargon tarafından ele geçirilerek Asur’ a bağlı bir eyalet durumuna getirilmiştir. M.Ö. 605 yılında Babillerin eline, daha sonra sırasıyla Medlerin, Perslerin (M.Ö. 553), Mekadonya krallığının (M.Ö. 333) ve Seleukos’ ların egemenliği altına girmiştir.
MÖ.I.yüzyılda kurulan Kommegena Krallığının sınırları içerisinde yer alan yöre, Krallığın başkenti olmuş, MS.ı.yüzyılda Roma'ya bağlanmıştır. 639’da Arapların eline geçerek Sümeysat adını almıştır. Bizans döneminde Fırat kentleri Theması'nın sınırları içerisinde olan yöre, Arap, Selçuklu, Ermeni, Urfa Haçlığı Kontluğu, Artuklu, Anadolu Selçuklu, Moğol memlûk ve Dulkadiroğulları yönetiminde kaldıktan sonra 1516'da Osmanlı topraklarına katılmıştır.
Anadolu Selçukluları döneminde Baba ishak'ın önderliğinde çıkan halk ayaklanmasının başladığı yerlerden birisi de Samsat yöresidir.
Aratürk Barajı’nın yapımı sırasında sular altında kalmıştır. Samsat yöresinde yapılan kazılarda çeşitli höyüklere rastlanmıştır. Bunlardan Mithridates Sarayı olarak adlandırılan bir yapı ortaya çıkarılmıştır. Bu yapının büyük bir salonu, odaları ve mozaik döşemeleri ile duvarları kırmızı ve sarı renkli fresklerle kaplı idi. Samsat yöresinde, Eskitaş Köyü’nün 1 km. Güney-batısında Roma dönemine ait yapı kalıntıları, yazıtlar, kaya mezarları ve çok sayıda çömleklerle karşılaşılmıştır. Bu da eski bir yerleşimi işaret etmektedir.
Günümüzde yapılan Arkeolojik araştırma ve kazılarla eski Samsat ve civarında eski dönemlere ait saraylar, su kemerleri, kaleler ve benzeri yapılar, kıymetli eşyalar bulunmuş ve bu eserlerden bir kısmı Adıyaman müzesinde sergilenmektedir.
Osmanlı yönetiminde eski önemini kaybederek sancak merkezi olmuştur. Cumhuriyet döneminde daha da küçülerek bucak merkezi durumuna gelen Samsat 1960’da ilçe merkezi haline getirilerek Adıyaman iline bağlanmıştır.
Samsat Kalesi
Samsat’ta bir höyük üzerindeki bu kale Hititler döneminden kalmıştır. Yapılan değişikliklerle Roma döneminde de kullanılmıştır.
S.Müller, E.Meeyer ve F.Sardient burada kazı yapmış, bu kazılar sonucunda; surlar, su kemerleri, su kanalları ile mozaik döşemeli saray kalıntıları ortaya çıkarılmıştır.
Samsat kalesi Efsanesi:
Kommagene ülkesinin baş kenti Samsat'ta oturan bir kral var. Kralın güzel kızına her ülkeden talipler gelir, hepsi de geniş topraklar, sonsuz paralar sunar kızın babasına. Kızıyla evlenmelerine izin versin diye . Kral içme suyu problemi bulunan şehre suyu kim önce getirirse kızını ona vereceğini söyler.
Yarışmacılar birbirleriyle çekişerek geceli gündüzlü düşünerek çalışırlar. Bir gün şehir halkı, yakınlarına kadar uzanan ve her gün ilerleyen dev su kanalları görür. Arkasından şehre hayat veren sular akmaya başlar. Arsameia'nın genç prensi bugüne kadar kalan su kanallarıyla şehre suları akıtır. Genç prensesle evlenerek çalışmalarının karşılığını SAMOSATA'dan alır.
Romalılar devrinde SEPTİMUS SEVERUS zamanında yaptırılan ve 2 bin yıllık bir geçmişe sahip olan Kalıta çayı üzerindeki (Cendere köprüsününde halk arasında bir öyküsü vardır.
Septimus Severus köprünün her ucunda iki adet olmak üzere dört sütun diktirir. Bu sütunlar kendisini, eşi JULİA DONNA, oğulları CARACALLA ve GETA'yı temsil eder. Ancak savaş sırasında Geta öldürülünce sütunlardan.birini yıktırır. Böylece köprünün bir tarafında iki, diğer tarafında bir sütun kalır. Bu nedenle köprüde halen üç sütun bulunmaktadır.
Samosata (Samsat)
Adıyaman’ın 36 km. Güney-doğusunda antik Samosata kenti İlk Çağda, Kommegene Krallığının başkentidir. M.S.72’de Roma İmparatorluğuna bağlanmış, 639’da Arapların eline geçerek Sümeysat adını almıştır.
IX.yüzyılın ortalarında Araplarla Bizanslılar arasında birkaç kez el değiştiren kent 958’de İmparator Ioannes Çimişkes tarafından Bizans topraklarına katılmıştır. 1516’da da Osmanlı egemenliğine girmiştir.
Aratürk Barajı’nın yapımı sırasında sular altında kalmıştır. Samsat yöresinde yapılan kazılarda çeşitli höyüklere rastlanmıştır.Geç kalkolitik Çağdan Orta Çağa kadar yerleşimlerin üst üste yapıldığı höyük en önemlilerinden birisidir. Bunlardan Mithridates Sarayı olarak adlandırılan bir yapı ortaya çıkarılmıştır. Bu yapının büyük bir salonu, odaları ve mozaik döşemeleri ile duvarları kırmızı ve sarı renkli fresklerle kaplı idi.
Samsat yöresinde, Eskitaş Köyü’nün 1 km. Güney-batısında Roma dönemine ait yapı kalıntıları, yazıtlar, kaya mezarları ve çok sayıda çömleklerle karşılaşılmıştır. Bu da eski bir yerleşimi işaret etmektedir.