Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Mardin İli’ne bağlı bir ilçe olan Midyat, doğusunda Dargeçit ilçesi, batısında Ömerli ilçesi, kuzeybatısında Savur ilçesi, kuzeyinde Batman İline bağlı Gercüş, güneyinde Nusaybin ilçesi, doğusunda da Şırnak İline bağlı İdil ilçesi ile çevrilidir. Mardin-Midyat Eşiğinin güneydoğu kesiminde yer alan Midyat’ın ilçe toprakları engebeli olmakla birlikte çok yüksek dağı bulunmamaktadır. İlçe merkezi ortalama 800-1.100 m. arasında değişen bir yayla üzerinde kurulmuştur. İlçede bulunan ovalar küçük düzlükler şeklindedir.
İlçe topraklarını Çağçağ (Çağçağa) Çayı sulamaktadır. Bunun dışında belli başlı bir akarsuyu bulunmamaktadır. Nusaybin ovasını sulayan ve Çağ-Çağ hidroelektrik santralini çalıştıran Beyazsu ve Karasu çaylarından fazla yararlanılmamaktadır. Beyazsu Çayının etrafı ağaçlı ve ormanlıktır. Bölgede dağ ve araziler ormansız ve çıplaktır. Mardin’e 59 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 1.083 km2 olup, 2000 Yılı Genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre, toplam nüfusu 128.085’tir.
İlçede Karasal İklim hüküm sürmektedir. Kışlar soğuk, yağmur ve kar yağışlı; yaz ayları ise sıcak ve kurak geçer.
İlçenin ekonomisi tarım, hayvancılık, ticaret ve küçük sanayie dayalıdır. Yetiştirilen başlıca tarımsal ürünler, buğday, arpa, mercimek, acur, kavun, karpuz gibi mevsimlik tarım ürünlerinin yanında bağcılık ve Antep fıstığıdır. Özellikle son yıllarda ilçe tarım müdürlüğünün yaptığı çalışmalarla kiraz yetiştiriciliği teşvik edilmekte Kaymakamlığın da desteği ile örnek kiraz bahçeleri kurulmuştur. Son yıllarda Kaymakamlığın teşvikleri ile seracılık özendirilmeye ve teşvik edilmeye çalışılmaktadır. Arazinin dağlık ve engebeli oluşu da işlenebilir arazilerin irili ufaklı havzalara serpiştirilmesine sebep olmuştur. Mevcut arazilerin çoğunun engebeli ve küçük olması nedeni ile büyük bir bölümü insan ve hayvan gücü ile işletilmekte olup, tarımda makine kullanımı çok azdır. İlçede geleneksel el sanatları arasında, gümüş işlemeciliği, taş işlemeciliği, halı dokumacılığı ön sıralarda yer almaktadır.
Telkari gümüş işleme atölyeleri ve sayıları 40’u bulan kuyumcu dükkanları da ilçe ekonomisine önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Hayvancılıkta ise Ankara keçisi başta olmak üzere büyük ve küçükbaş hayvan besiciliği yapılmaktadır. Ankara keçisinin siyah ve kahverengi tiftiklerinden battaniye dokunmaktadır.
Midyat, Yukarı Mezopotamya’nın bir bölümü olan Tur-Abidin (Turabdin) bölgesinde kurulmuştur. Asur tabletlerinde mağara kenti anlamına gelen Matiate olarak ismi geçmektedir. Bazı kaynaklara göre, şehrin adı bir çok değişimlerden sonra Farsça, Arapça ve Süryanice karışımından meydana gelmiş Ayna anlamına gelmektedir.
Bir söylentiye göre; Midyat, Mağaralar Kenti anlamına gelen “ Matiate” kelimesinden ismini almıştır. Bu görüşü ileri sürenler, “Matiate” isminin Asur yazıtlarında M.Ö.IX.Yüzyılda geçtiğini ifade etmektedirler. Buna paralel olarak Midyat’ta ilk yerleşim yerinin mağaralar olduğunu gösteren, Midyat’a 3 Km. uzaklıkta ve Acırlı Beldesi yakınında bulunan “Elath” mevkiinin Romalılar döneminden günümüze kadar geldiği söylenmektedir. Hititler MÖ.2000 yıllarında buraya gelip yerleşerek büyük bir mağara şehri kurmuşlardır. Midyat’ta bulunan birbirleri ile bağlantıları olan mağaralar o devirde barınak olarak kullanılmıştır. Orta Asya Türkleri’nin öncü göçebeleri olan Komuklar daha sonra buraya gelmişler ve Asurlularla savaşmışlardır. Asur hükümdarı Tıglatninip zamanında Komuklar yöreye egemen olmuşlardır.
M.Ö. 500-100 yılları arasında yöre, değişik kavimlerin istilasına uğramıştır. Persler, Makedonyalılar, Seleukoslar ve Romalılar bu bölgede hüküm sürmüşlerdir. M.S.V.yüzyılda Bizanslılar buraya hakim olmuştur. Bu arada Arap akınları başlamış, VII.yüzyılda Halit Bin Velid orduları bölgeyi ele geçirmiştir. Abbasi döneminde Midyat’ta imar ve kalkınma hareketleri görülmüştür. Midyat’taki köylerin çoğu Harun El Reşit döneminde kurulmuştur. Harun El Reşit’in oğlu Memun, Cizre-Mardin yolu üzerinde karakollar kurmuştur. Buraya yerleştirilen Arap-Türkmen kökenlilere Mahalmi ismi verilmiştir. Bu nedenle de Midyat ve çevresindeki köylere verilen Mahalmi sözcüğü buradan kaynaklanmaktadır. Bu insanlar Türkçe, Süryanice ve Arapça karışımı olan Mahalmice denilen bir dili kullanmışlardır. Prof. H. Hollerweger’ e göre, Mardin’in doğusuna ve Midyat’ın batısına düşen Mhalmoye’nin bir çok büyük köyü, 1209 yılından önce Hıristiyanlıktan İslamiyet’e geçmişlerdir.
Selçuklu egemenliğinden sonra yöre, Artukluların eline geçmiş, XV.yüzyılda Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasında sık sık el değiştirmiş, XVI.yüzyılda Safeviler buraya hakim olmuştur. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında, 1517’de Osmanlı topraklarına katılmıştır.
XIX.yüzyıl sonlarında Diyar-i Bekr Vilayetinin Mardin sancağına bağlı olan Midyat, Cumhuriyet ilanından sonra Mardin iline bağlı ilçe konumuna getirilmiştir.
İlçede günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Meryem Ana Manastırı, Deyrulumur Manastırı, Ulu Cami, Cevat Paşa Camisi, Hacı Abdurrahman Camisi ve Sivil Mimari Örneklerinden taş evler bulunmaktadır. Ayrıca ilçeye bağlı Gelinkaya beldesinde Linyevri Mağarası bulunmaktadır.
Cevat Paşa Camisi
Mardin Midyat ilçesinde bulunan Cevat Paşa Camisi 1925 yılında Cevat Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Cami Midyat’a özgü kesme taştan ve oldukça kalın duvarlı, kare planlı bir yapıdır. Avlulu cami plan düzeninde olup, caminin giriş kapısından sonra 3.00 m. genişliğinde dikdörtgen planlı bir mekân bulunmaktadır. Bu mekân son cemaat yeri özelliği taşımaktadır. İbadet mekânına açılan kapı kavisli olup, çevresi palmet motifleri, üzeri de yuvarlak daireler şeklindeki motiflerle bezenmiştir.
İbadet mekânın üzeri yuvarlak kemerlerle birbirleri ile bağlanmış, 12 sütunun taşıdığı düz bir örtü ve küçük bir kubbe ile örtülmüştür. Küçük kubbe kasnağının çevresine pencereler yerleştirilmiştir. Ayrıca ibadet mekânı iki katlı sıra halindeki yuvarlak kemerli pencerelerle aydınlatılmıştır. Mihrap dört bölüm halindedir. Mihrabın birinci ve ikinci bölümleri bitkisel bezemelerle, üçüncü bölümü kare prizmalar şeklindeki taş dilimlerinden oluşmuştur. Dördüncü bölüm ise yarım küre şeklinde taştan yapılmıştır.
Caminin minaresi Midyat taşından yuvarlak gövdeli ve iki şerefelidir.
Ulu Cami
Mardin Midyat ilçe merkezinde bulunan Ulu Cami 1800 yılında yaptırılmıştır. Banisi bilinmemektedir.
Cami yöresel Midyat taşından dikdörtgen planlı ve avlulu cami şeması göstermektedir. Cami yapıldığı dönemden sonra değişik zamanlarda birkaç kez onarım geçirmiş, bu nedenle de orijinalliğinden kısmen uzaklaşmıştır. İlk yapıldığı dönemde üzeri çatı ile örtülü olan caminin bugün batı bölümünde 4,50 m. çapında ve 4.00 m. yüksekliğinde bir kubbesi bulunmaktadır.
Caminin güneyinde mihrap ve minber yer almaktadır. Mihrabın çevresi bitkisel motiflerle bezelidir. Mihrabın üzerinde h.1319 (1901) tarihi yazılıdır. Bu da caminin 1901 yılında büyük ölçüde bir onarım geçirdiğini göstermektedir.
Caminin doğu duvarına bitişik olarak minaresi vardır. Minare yöresel Midyat taşından yuvarlak gövdeli ve tek şerefelidir. Minare şerefesi üzerinde bitkisel motiflere yer verilmiştir.
Hacı Abdurrahman Camisi
Mardin Midyat ilçesi, ilçe merkezinde bulunan bu cami 1915 yılında yaptırılmıştır.
Cami Midyat taşından kare planlı olarak yapılmıştır. Oldukça sade ve küçük bir camidir. Avlulu cami plan tipindedir. Caminin cephesi altı kemerle hareketlendirilmiştir. Bu kemerlerden beşinin içerisine birer pencere açılmıştır. Mihrap ve minber bitkisel bezemelidir.
Caminin minaresi kare kaide üzerine yuvarlak gövdeli olup, tek şerefelidir. Minare şerefesinde Ulu Cami’de benzerleri görülen bitkisel motiflere yer verilmiştir.
Linyevri Şifa Mağarası
Mardin Midyat ilçesi, Gelinkaya Beldesinde bulunan bu mağaranın üzerinden akan sular bulunmaktadır. Halk arasındaki inanışa göre bu suların kaşıntıya iyi geldiği sanılmaktadır.
Bunların dışında Mardin ve çevresinde Şakolin ve Firiye, Kefilsannur, Şenköy Kefilmelep, Kefilmardin, Hapisnas, Tınat, Kıllıt, Hanika, Salah, Hessinmeryem, Sercahan, Gümüşyuva, Avrıhan, Derinsu, Dırkıp, Haramiye Mağaraları bulunmaktadır.
Meryem Ana Manastırı
Mardin Midyat ilçesi Anıtlı Köyü’nde bulunan bu manastır, Süryanilere aittir. Süryani inancına göre üç aziz gelerek bu manastırı kurmuştur.
Deyrulumur Manastırı
Mardin, Midyat ilçesinin 18 km. doğusunda bulunan Deyrulumur Manastırı, Savurlu Mor Samuel ile Kartminli Mor Şemun tarafından 397 yılında yaptırılmıştır. VII. Yüzyılda, metropolitlik merkezi olmuş ve bu durum 1049 yılına kadar sürmüştür.
Manastıra Mor Şemun tarafından barınma ve dua yerleri, İmparator Theodosius zamanında içerisine lahitlerin konacağı anıtsal bir yapı, Meryem Ana Kilisesi, Resuller Kilisesi, Kırk Şehit Kilisesi, Mor Şamuel kilisesi yapılmıştır. Söylentiye göre İmparatorun kızı Theodora’nın Mor Şamuel tarafından iyileştirilmesinden ötürü de manastıra Theodara Kubbesi eklenmiştir.
Matiate (Midyat)
Midyat, Yukarı Mezopotamya’nın bir bölümü olan Tur-Abidin (Turabdin) bölgesinde kurulmuştur. Asur tabletlerinde mağara kenti anlamına gelen Matiate olarak ismi geçmektedir. Bazı kaynaklara göre, şehrin adı bir çok değişimlerden sonra Farsça, Arapça ve Süryanice karışımından meydana gelmiş Ayna anlamına gelmektedir. Bir söylentiye göre; Midyat, Mağaralar Kenti anlamına gelen “ Matiate” kelimesinden ismini almıştır. Bu görüşü ileri sürenler, “Matiate” isminin Asur yazıtlarında M.Ö.IX.Yüzyılda geçtiğini ifade etmektedirler. Buna paralel olarak Midyat’ta ilk yerleşim yerinin mağaralar olduğunu gösteren, Midyat’a 3 Km. uzaklıkta ve Acırlı Beldesi yakınında bulunan “Elath” mevkiinin Romalılar döneminden günümüze kadar geldiği söylenmektedir.
Hititler MÖ.2000 yıllarında buraya gelip yerleşerek büyük bir mağara şehri kurmuşlardır. Midyat’ta bulunan birbirleri ile bağlantıları olan mağaralar o devirde barınak olarak kullanılmıştır. Orta Asya Türkleri’nin öncü göçebeleri olan Komuklar daha sonra buraya gelmişler ve Asurlularla savaşmışlardır. Asur hükümdarı Tıglatninip zamanında Komuklar yöreye egemen olmuşlardır.
M.Ö. 500-100 yılları arasında yöre, değişik kavimlerin istilasına uğramıştır. Persler, Makedonyalılar, Seleukoslar ve Romalılar bu bölgede hüküm sürmüşlerdir. M.S.V.yüzyılda Bizanslılar buraya hakim olmuştur. Bu arada Arap akınları başlamış, VII.yüzyılda Halit Bin Velid orduları bölgeyi ele geçirmiştir. Abbasi döneminde Midyat’ta imar ve kalkınma hareketleri görülmüştür. Midyat’taki köylerin çoğu Harun El Reşit döneminde kurulmuştur. Harun El Reşit’in oğlu Memun, Cizre-Mardin yolu üzerinde karakollar kurmuştur. Buraya yerleştirilen Arap-Türkmen kökenlilere Mahalmi ismi verilmiştir. Bu nedenle de Midyat ve çevresindeki köylere verilen Mahalmi sözcüğü buradan kaynaklanmaktadır. Bu insanlar Türkçe, Süryanice ve Arapça karışımı olan Mahalmice denilen bir dili kullanmışlardır. Prof. H. Hollerweger’ e göre, Mardin’in doğusuna ve Midyat’ın batısına düşen Mhalmoye’nin bir çok büyük köyü, 1209 yılından önce Hıristiyanlıktan İslamiyet’e geçmişlerdir.
Selçuklu egemenliğinden sonra yöre, Artukluların eline geçmiş, XV.yüzyılda Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasında sık sık el değiştirmiş, XVI.yüzyılda Safeviler buraya hakim olmuştur. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında, 1517’de Osmanlı topraklarına katılmıştır.
