TARİHÇE
İspir’in bulunduğu Çoruh boylarının tarih çağı M.Ö IX.yüzyıl sonlarında başlamaktadır. .M.Ö 680 yıllarında Saka Türkleri Kafkas Dağlarını aşarak Anadolu’da görülmeye başlar. M:Ö.665 yıllarında Saka Türklerinden Saperler Çoruh boylarına yerleşir .Malatyalı tarihçi Anabasis bu bölgedeki kabileden İspiritis diye bahsetmektedir.M.Ö.519 yılında Pers İmparatoru I.Daryus zamanında Saperler Pers hakimiyeti altına; M.Ö.140 yıllarında Sakaların Pam oymağından çıkan Küçük Arsaklılar Devleti’nin eline geçer.
Romalıların Anadolu ve Suriye’yi fethe çalıştığı sıralarda İspir bölgesi Arsaklılar ve Romalılar arasında el değiştirir. M.S.665 yıllarında İslam Araplar Erzurum bölgesini alınca İspir 300 yıl boyunca Arapların idaresinde kalır. (Emeviler,Abbasiler) X. yüzyılında Abbasilerin zayıf düşmesinden istifade eden Bizanslılar bölgeyi hakimiyetleri altına 1049 yıllarında Büyük Selçuklu komutanlarından İbrahim Yınal Hasankale Savaşından sonra İspir bölgesini ele geçirir. Ancak bölge tam anlamıyla Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlanamaz. 1071Malazgirt Savaşı’ndan sonra İspir ve çevresi tamamen Müslüman Türklerin eline geçer.
Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra çeşitli devletlerin himayesi altında kalan İspir bölgesi 1401-1502 yılları arasında Akkoyunlular’ın himayesinde kalır.Nihayet Eylül 1514 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına Birinci Dünya Savaşı döneminde İspir ve çevresi 1916 –1918 yılları arasında Rus işgali ve Ermeni mezalimine uğramış;25 Şubat 1918’de Kazim Karabekir Paşa komutanlığında 1.Kafkas Kolordusuna bağlı birliklerce vatan topraklarına katılır.
COĞRAFİ DURUMU
İlçemiz bölgesel olarak Doğu Karadeniz Bölgesinin Güney Doğusunda kalmaktadır. Ulaşım yönünden Erzurum iline 142 km uzaklıktadır. Komşu illere olan uzaklığı ise Rize'ye 119 km, Artvin'e 172 km ve Bayburt iline uzaklığı ise 70 km mesafede Çoruh Vadisi ve çevresinde bulunmaktadır.
Anadolu’nun kuzeyinde, Doğu Anadolu ile Karadeniz Bölgesi arasında önemli bir geçit noktasında 1050 m.yükseklikte 2100 m2 lik bir alanı kaplamakta olan İspir Doğu Anadolu’yu Karadeniz’e bağladığı gibi, Anadolu’nun Kafkaslara bağlanmasını da sağlayan önemli bir geçit noktasıdır. Karadeniz ikliminin yumuşak etkileri ile, kara ikliminin sert özelliklerinin beraber görüldüğü bölge, dağlık bir arazi yapısına sahiptir.
İlçe sınırları içerisinde 2400 ile 3900 metre arasında irili ufaklı çok sayıda dağ bulunmaktadır. (Kaçkar 3937m, Mescit Dağı 3240 m,Deve Dağı 3363m,Bozan Dağı 2924m.Sandık Dağı 3186 m.Yassı Dağ 2500 m. Kazancık Dağı 2750 m. Korga Dağı 2364 m. Ayazöldüren Dağı 2500 m.Asniyar Dağı 3040 m Dilek Dağı 3549 m.Hasan Dağı 2900 m.Nevse Dağı 3114 m.)dağları bu dağlardan önemli olanlardır.
İlçe sınırları içinde 100'e yakın irili uafklı bir çok göl bulunmaktadır. Bunlar arasında önemli sayılabilecek ;(Döner Göl,Mal Gölü,Dört Göl,Yedi Göl,Balıklı Göl,Karanlık Göl) gibi bir çok göl bulunmaktadır.
Türkiye’nin en önemli akarsularından biri olan Çoruh Nehri (Yaklaşık 335km)de ilçe sınırları içerinde doğup ilçe topraklarını baştan aşağı ikiye bölmektedir. İlçenin genel coğrafyası dağlık ve kırık bir arazi yapısına sahiptir.
İKLİM ŞARTLARI
Orta Çoruh Havzasında bulunan Çamlıkaya,İspir Mer*kez,ve bunlara bağlı köylerin iklim şartları ile Kırık nahiyesi ve köylerinin yerleştiği Yukarı Çoruh havzasının iklim şartları çok büyük farklılıklar gösterir.
Orta Çoruh havzasının denize yakınlığı iklimin genel görünü*şünde müsbet bir etkileme için yeterli görülmesine rağmen yörenin Barhar (Karadeniz) dağ sıraları tarafından denizle ilişiğinin kesilmesi Karadeniz ikliminin müsbet etkilerini azaltmaktadır. Bunun ya*nında Çoruh Havzasının güneyinde uzanan dağlar da yöre ile Doğu Anadolu yüceliğinin sert ikliminin etkisini azaltmaktadır. Bu sebebler orta Çoruh Havzasına ayrı bir iklim özelliği sağlar.
Çamlıkaya'dan yukarıya Bayburt istikametine gidildikçe Çoruh vadisi tabanında ve yamacın alçak kısımlarında hüküm süren yu*muşak iklim şartları sertleşmeye başlar, böylece Doğu Anadolu böl*gesine ulaşılır. Sıcaklık farkları artar ve bu bakımdan karasal iklime yaklaşan bir özellik kazanır.
Kırık Nahiyesi ve civarı Doğu Anadolu'nun en soğuk bölümü üzerin*de bulunduğu için kış mevsimi, yılın yarısından daha uzun bir süre*yi içine alır. Ekim ayında alçalmaya başlayan sıcaklık dereceleri, özellikle Ocak ayında azami dereceye düşer. Kar yağışlı olan bu devre, şiddetli soğuktur ve etkisini nisan ayına kadar sürdürür.
Orta Çoruh havzasında ise oluk vadilerin ekime ve dikime mü*sait tabanlarında ne deniz kıyısındaki kadar çok yağışlı deniz iklimi ve ne de Doğu Anadolu yüksek ova ve yaylalarında hüküm süren uzun kış mevsimli kara iklimi görülmez. Nitekim kış mevsiminde Do*ğu Anadolu antisiklonundan gelen soğuk hava kütlesi bu havzada alçalarak föhn karakterinde ılık bir hava akımı husule getirir.
İspir'de en düşük sıcaklık ortalaması gösteren ay Ocak —4,6 C, en yüksek sıcaklık ortalaması gösteren ay Ağustos 20.1 C'dır. Kırık nahiyesinde ise Ocak ayı ortalaması —7.0 C ve Ağustos ayı ortala*ması 17.1 C'dır. Bölgemizde en fazla yağış mayıs, en az yağış ağustos ayların*da olur. İspir'in yıllık ortalama yağış miktarı 410.3 mm dir. Kırık na*hiyesinde en fazla kar kalınlığı Ocak ayında görülmektedir ve orta*lama 70 cm civarındadır. Genellikle kar yağışı ekim ayı sonlarında başlar ve mayıs ayında tamamen kalkar.
İspir bölgesinde bariz rüzgar yönü kuzeybatıdır ve bu yönden karayel eser. Bu hakim rüzgarın yıl içerisinde estiği günlerin ortalaması 235 gündür. Batı rüzgarı karayeli takip eder. Batı rüzgarı da yılda 85 gün, güneydoğu rüzgarı 26 gün, lodos da ancak 15 gün eser. Kuzeydoğu (poyraz) rüzgarı diğerlerine nazaran çok az esmek*tedir.
İspir Kalesi
Erzurum İspir ilçesinde bulunan kalenin İlhanlılar döneminde, XII.-XIII. Yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır. Kalede günümüze gelebilen bir kitabe bulunmadığından kesin yapımı ile ilgili bilgiler oldukça kısıtlıdır. Kale XVI.yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman tarafından da onarılmıştır.
Kalenin yapımında temellerde yanından geçen nehirden toplanan taşlardan, üst duvarlarda da blok kesme taşlardan yararlanılmıştır. Kale içerisinde bulunan mescidin minaresi aynı zamanda kalenin gözetleme kulesi görevini üstlenmiştir.
Zuvans Kalesi
Erzurum, İspir ilçesi yolu üzerindeki Serçeme Deresi’ne hakim, dar bir boğazda ve küçük bir tepenin üzerinde kurulmuştur. Kale günümüze çok harap bir durumda gelebilmiştir. Kitabesi de günümüze gelemeyen bu kalenin ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı bilinmemektedir.
Moloz ve kesme taştan yapılan bu kale Erzurum yöresindeki kalelerinden en küçüklerinden biri olup, bir karakol niteliğindedir.
Kadıoğlu Medresesi
Erzurum İspir ilçesindeki Kadıoğlu Medresesi kitabesinden öğrenildiğine göre; Kadızade Efendi tarafından 1725-1726 yılında yaptırılmıştır.
Klasik Osmanlı medrese tiplerinden biraz farklı olarak dikdörtgen planlı olan medrese kesme taştan yapılmıştır. Giriş kapısından küçük bir avluya girilmekte olup bu avlunun etrafında 10 medrese hücresi bulunmaktadır. Medrese hücrelerinde Ocaklar ve nişler yer almaktadır.
Kale Mescidi
Erzurum, İspir Kalesi’nin iç kale bölümünde yer alan mescidin yapım tarihi bilinmemektedir. Kaynaklarda da bununla ilgili bir bilgiye rastlanamamıştır. Bununla beraber kale ile beraber XIII.yüzyılda yapıldığın sanılmaktadır.
Mimari yapısı itibariyle Erzurum Kale Camisi’ne benzeyen bu cami kare planlı olup üzeri piramidal bir külah ile örtülüdür. Cami içerisinde, mihrapta ve girişteki mukarnas bezemeler dikkati çekmektedir.
Çarşı (Tuğrul Şah) Camisi
Erzurum İspir ilçesinde Çarşı içerisinde olan bu camiyi Emir Atabey Erdemşah, Tuğrul şah adına l200-1225 yılında yaptırmıştır.
Cami dikdörtgen planlı olup üzeri dört ağaç sütunun taşıdığı toprak bir damla örtülüdür. Mihrabı dışa taşkın olup mukarnas bezemelidir. Ahşap minberi dönemini yansıtan ilginç yapısı vardır. Kare kaideli tuğla gövdeli minaresi tek şerefelidir. Ayrıca tunç kapıları orijinal olup caminin en ilginç bölümüdür.