Isparta Halk Mimarisi

[Colinmccay]

Isparta Halk Mimarisi​

İl merkezinde Karaağaç, Sermet, Kurtuluş, Doğancı, Dere, Emre, Gazi Kemal, Çelebiler, Keçeci ve Kepeci mahalleleri en eski yerleşim yerleridir. Bu yerlerde olan -özellikle Damgacı sokağındaki- evler şehrin tarihî ve geleneksel yapılarıdır. Bu evlerin ana yapı malzemesi taştır. Zemin katlar bütünüyle taştan yapılmıştır. Üst katların diğer duvarları kerpiç dolgu "hımış", "iskiyet" veya "bağdadı" olarak inşa edilmiştir. Ahşap, evin taşıyıcı sisteminde doğramalar ve örtü de kullanılmıştır. Bu ana malzemelerin yanı sıra toprak, alçı gibi yardımcı malzemeler de kullanılmıştır. Evler genellikle iki katlı olarak yapılmasının yanında üç katlı evlere de rastlanır. Sokağa bakan cephelerde odalar veya sofalar çıkma yapmıştır. Evlerin zemin katı, taşlık ile etrafında servis hacimleri ve kışlık odaları kapsar. Üst katlar ise odalar ve onların açıldığı sofalardan oluşur. Evlerin boş odaları özenle işlenmiş ve bu odaların tavanları genelde tekne tavan şeklinde tasarlanmıştır. Plan tipi olarak da en çok iç ve dış sofalı evlere rastlanılmaktadır. Evlerin cephesi çıkma ve saçaklarla zenginleştirilmiştir. Sofa çıkmaları ahşap payandalarla desteklenir. Çatılar kiremit kaplıdır.

Köylerde eskiden yapılmış evlerin temelleri taştan, çatıya kadarki kısım ise kerpiçten, dikmeler ve hatıllar ile çatı ahşaptan yapılmıştır. En eski ev tiplerinin çatıları toprak damlıdır. Çatısı kiremitli evlere geçildikten sonra da toprak damlar devam etmiştir. Bu sefer evlerin oturma odaları hizasından avluya uzanan toprak damların altları ahır veya odadır. Damlar özellikle yıkanan buğdayların kurutulmalarında, bulgurların serilmesinde, kışlık sebzelerin kurutulmasında, salça yapımında bugünkü balkonların işini görmektedir. "Ayak damı" diye adlandırılan bu yerlerde evin tuvaleti de bulunur.

İki katlı köy tipi evlerde evin arka cephesi daima kuzeye gelecek şekilde inşa edilmektedir. Birinci katta halı atölyesi, kiler, ahır ve samanlık yer alırken ikinci katta oturma, yatak ve misafir odaları ile mutfak ve banyo bulunmaktadır. Odaların önünde büyükçe iri teras teşekkül etmektedir. Tuvaletler eski binalarda genellikle ev dışındadır. Ancak betonarme, tuğla, briket, taş ve kövke denilen yumuşak taşlardan yapılan yeni evlerde tuvalet evin içindedir. Bu evlerde bağlayıcı ara madde çimento kullanılır. Kerpiçten yapılma binalarda ise yapıştırma malzemesi çamurdur. Ancak tahta çıtalardan bölünmüş kısımlarda "kıtık" denilen bir tür çamur kullanılır.

Kıtık çamuru hazırlanırken içine saman, alçı, kireç kullanılır. Kıtık ile yapılan sıvaların çok uzun yıllar dayandığı tecrübelerle görülmüştür.

Isparta’nın eski evlerinin kapıları çoğunlukla iki kanatlıdır. Kapıların çoğunda ahşap oymacılığına ait örnekler görülür. Aynı zamanda demir veya bronzdan yapılmış kapı tokmakları bu örnekleri tamamlayan birer unsurdurlar. Evlere sokak kapısından girilirken genellikle önce avluya geçilir. Avludan ahşap merdivenle "hanay" denilen üst kata çıkılır. Hanaylar geniş tahtalardan meydana getirilmiştir. Hanayların genellikle güneye bakan bir tarafı açıktır ve bir köşesinde tahtadan yapılmış ve kuyu şeklinde aşağıya sarkan, buğday konulmak için yapılmış "serpin"ler mevcuttur. Hanaya oda kapıları açılır. Çoğu evlerde oda kapıları iki tanedir. Pencerelerin boyu uzun, eni dardır. Genellikle demir parmaklıklar ile muhafaza edilmiştir. Bu evlerin tavanları gibi taban kısımları da samanla karıştırılmış çamurla örtülüdür. Örtü malzemesi olarak hasır, üstünde de keçe, kilim, haba, halı bulunur. Günümüzde yapılan betonarme evlerde taban tahtadan betonun üzerine yapılır. Üstünde de sadece halı vardır. Tavanların odaya bakan kısımları ahşap süslemeler ile kaplıdır. Odada yatak ve yorganın konulabilmesi için duvara gömmeli "yüklük" denilen bölümler yapılmıştır. Yüklüklerin bir kısmını "döner" denilen gusülhaneler teşkil eder. Odaların bir bölümünde ocak bulunur. Ocağın üstünde yine ahşap süslemeli "Baca başı" bulunur. Tavanın hemen altında iki ve üç duvarı çevreleyen raflar vardır ve buraya bakır kaplar konulur. Bunlar tabak çeşitleridir ve bugünün büfeleri gibi teşhir ve süsleme amacıyla da konulmaktadır. Rafların altında duvarlara gömülü dolaplar vardır. Hanayın altı olan zemin kata "hayat" denilir. Bu bölümde ahır ve çeşitli amaçlar için kullanılan ambarlar mevcuttur.

Bazı eski evlerin iç süslemelerinde; kapı aynalarında, pervazlarda, davlumbazlarda, raf ve tavan süslemelerinde, panjur ve tırabzanlarda, ağaç oyma işi kullanıldığı ve bu işleri de bugün hayatta olmayan ustaların yaptığı bilinmektedir. Günümüzde hemen hemen yok denecek kadar az olan eski evlerde çatı yerine ağaçtan (çam, ardıç ve ceviz) dam örtü tercih edilmiştir. Sofaların tavanı tahta ile kaplı olup, ortaya yıldız veya yuvarlak göbek süslemeleri yapılmıştır. Yörede bu sanatın icra edildiği dönemlerde hızar ve diğer elektrikli araç ve gereç bulunmadığı için ormandan kesilen tomruk, kolostro denilen iki tarafı saplı kalın bıçkılarla biçilerek, tahta haline getirilirdi. Ustalar kullandıkları motifleri kendi yeteneklerine göre ya kendileri üretir ya da kendi ustalarından aldıkları motifleri işlerlerdi. Bu motiflerde saç örmesi burmalar, yıldızlar, pergelle çizilmiş yıldızlar ve köşe göbek denilen motifleri sıkça kullanılırdı. Davlumbaz, oyma ve dolap çerçevelerin kelerli oymalar dikkati çeker, dikme ve düverlerin süslemelerinde boydan oyuklu oymalar ve salyangoz kıvrımlı oymalar da yer almaktadır. Tırabzan ve korkuluk uçlarında bazen kübik şeklin ucuna oyulmuş küre başlık bazen de tırabzanın uzanan ucuna sıkılmış yumruk içinde oymalarda süslenmiştir. Tırabzanların altlarında dikey olarak uzanan parmaklıklarda değişik şekillere oyulup, şekillendirilmiştir. Odaların tavan ve tabanları tahta ile kaplanmış olup, tavanlar yıldız göbek, yuvarlak göbek veya tamamı çıtalı veya baklavalı süslemelerle oluşmuştur. Yüklüklerin kapak, aynaları ve pervazları çeşitli motiflerle oyulmuştur. Dolap ve yüklüklerin boşluğunu değerlendirmek üzere önü kemerli oymalar (süslemeler)la süslenmiştir. Rafların genelinde ise kenarları işlemelidir.

Eski evlerde olan tuvalet kimi zaman ikinci katta, evin dış yan kısmına yapılmış, kimi yerlerde ise evin zemin katında, dış bir yerde, avlu içindedir. Tuvalet zemini tahtadandır. Tahta kesilerek dikdörtgen bir oyuk oluşturulmakta ve zemin toprakla örtülerek baskılanmaktadır. Dışkı alt kata birikir. Zaman zaman üzerinden alınarak bostanlara vb. yerlere dökülür. Eski tuvaletlerde taşıma su kullanılır. Yeni yapılarda ise klozet, taharet musluğu ve sifon bulunur.

Hemen her evde elektrik ve su bulunur. Su bulunmayan evlerde ise avludaki çeşmeden su temin edilir. Evlerde ısınma kuzine veya diğer sobalarla sağlanır. Yakacak olarak tezek, kömür ve odun kullanılmaktadır. Kaloriferli binalar da bulunmaktadır.

Köy evlerinde döşemeler genelde her duvarı kaplayan tahta sedirlerden yapılır. Sedirin üzeri sünger yataklar veya yün minderlerle kaplanır ve üzerleri battaniye ya da kalın kumaştan bir örtü ile kapatılır. Sırtın duvara yaslanmaması için yastıklar bulunur. Serdir bulunmayan evlerde yün minderler yere döşenir. Bazı evlerde sedir yerine "somya" denilen demirden yapılmış yatak konur.

Isparta'da geleneksel olarak yapılan evlerin geçim şartlarına ve kaynaklarına göre şekillendiği görülmektedir. Evlerin altlarında yapılan samanlık, ahır ve ambar gibi odaların olması yörede en önemli geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olduğunu göstermektedir.

Alıntıdır. savataged tarafından düzenlenmiştir.