Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır İli’ne bağlı bir ilçe olan Çüngüş’ün kuzeyinde Elazığ, batısında Malatya, güneyinde Adıyaman ve Çermik, doğusunda da yine Çermik ve Ergani ilçeleri bulunmaktadır. Diyarbakır’ın dağlık kuzeybatı kesiminde yer alan Çüngüş’ün kuzey ve orta kesimini boydan boya engebelendiren Maden Dağlarının en yüksek noktası Akdağ’dır (2.230 m.). Etrafı dağlarla çevrili olan Çüngüş ilçesinin Güneydoğu Torosların uzantısı olan Abaza ve Savucak dağları bulunmaktadır. Karaoğlan, Zarga ve Püsküllü Dağları da ilçenin diğer önemli yükseltileridir. İlçe topraklarını Fırat’ın kolları sular. Maden Dağlarından doğan bu kolların en önemlisi de Çüngüş Çayı’dır. Vadi tabanlarında ova sayılabilecek küçük düzlükler yer alır. Mırgan ve Avut yaylaları hayvancılığa elverişlidir.Denizden yüksekliği 1.049 m. olan ilçenin yüzölçümü 489 km2 olup, toplam nüfusu 4.164’tür.
İlçenin ekonomisi, bitkisel üretim ve hayvancılığa dayalıdır. Doğal koşulların elverişsizliği ve ulaşım olanaklarının yetersizliği yüzünden ekonomisi durgundur. Yetiştirilen başlıca ürünler, tahıl, üzüm, pamuk, kavun ve karpuzdur. Hayvancılıkta en çok koyun beslenir.
Çüngüş’ün eski çağlara ait bilgileri yeterli değildir. Ancak, çevresindeki yerleşimler dikkate alınacak olursa Çüngüş’ün de eski bir yerleşim olduğu sanılmaktadır. Malazgirt savaşı’ndan sonra Türkmen Boyları’nın buraya yerleştiği, daha sonra Artukluların eline geçtiği ve Hindistan’a kadar uzanan İpek Yolunun güvence altına alındığı bilinmektedir.
Karakaya Barajı
İlçe sınırları içerisinde bulunan Karakaya Barajı 6 adet 300 MW gücüne sahip türbinlerle enerji üretimine devam etmekte olup, yıllık ortalama üretim miktarı 9 milyar KWH’dır. Baraj 298 km2 göl alanı ve 9.580 milyar m3 lük su rezervi ve temelden 173 metrelik yüksekliği ile kendi alanında dünyada beşinci büyüklüktedir.
Çüngüş’ün, Osmanlıların ilk dönemlerinde Kale, Pekler ve Kömeağaç yerleşimlerinin birleştirilmesiyle kurulduğu söylenmektedir. Şemsettin Sami, Kamüsü’l Âlam’da Çüngüş’ten, Diyarbakır vilayetinin Ergani Madeni sancağının Çermik kazasına bağlı bir bucak olarak söz eder. Balkan ve I.Dünya Savaşları nedeniyle ilçe halkının nüfusu azalmış ve köy durumuna düşmüştür. Cumhuriyetin ilanından sonra Çüngüş, 1935’te bucak, 1953’te ise ilçe yapılmıştır.
Çüngüş’te günümüze gelebilen tarihi eserler arasında, Cami-i Kebir, Ali Bey Camisi, Çüngüş Hamamı ve Hasan Dede Türbesi bulunmaktadır.
Cami-i Kebir
Diyarbakır, Çüngüş ilçesinde bulunan Cami-i Kebir bazilika planlı bir kiliseden camiye dönüştürülmüştür. XIII.yüzyılda Artukoğulları tarafından bazı ilaveler yapılmıştır. Kesme taştan olan bu cami çatı ile örtülüdür.
Ali Bey Camisi
Diyarbakır Çüngüş ilçesinde, Ali Bey tarafından 1688’de yaptırılmıştır. 1757’de de Kapıkıran Mehmet Paşa camiye bir de minare eklemiştir.
Çüngüş Hamamı
Diyarbakır Çüngüş ilçesinde eğimli bir arazide yapılmış olan bu hamamın da kitabesi günüme gelememiştir. Mimari üslubundan XVII.yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
Hamam, dört eyvanlı haç biçimli ve köşe hücreli hamamlar gurubundandır. Yakın tarihlerde içerisindeki eyvanlardan biri ile köşe hücrelerinden ikisi kaldırılmış, halvet bölümü daha büyütülmüştür. Hamamın üzeri içten pandantifli, dıştan kasnaklı kubbelerle örtülüdür.