Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır İli’ne bağlı bir ilçe olan Çermik, kuzeyde Çüngüş ve Ergani ilçeleri, batıda Adıyaman, güneyde Şanlıurfa, doğuda da yine Ergani ilçesi ile çevrilidir. İlçe topraklarını Güneydoğu Torosların uzantıları engebelendirmektedir. İlçenin kuzeyinde Gelincik, batısında Aşurkar, güneyinde de Petekkaya dağları yer alır. Yükseltiler kuzeyden güneye doğru azalmaktadır. Fırat Nehri’ne katılan akarsuların başlıcaları Sinek Çayı, Medya Çayı, Göz Suyu, Madrap Suyu ve Sinan Suyu’dur. Ova düzlükleri, bu akarsuların vadi tabanlarındadır.
Denizden yüksekliği 710 m.dir. Yüzölçümü 1.032 Km2 olup, toplam nüfusu 49.107’dir.
İlçe ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Yetiştirilen başlıca ürünler, tahıl, pamuk, üzüm, pirinç, badem ve cevizdir. İlçede kıl, yağ ve yün üretimi de ekonomide önemli yer tutmaktadır. Dokumacılık ta geleneksel bir uğraş olarak el tezgahlarında yapılmaktadır.
Çermik sıcak su anlamına gelmekte olup, bu ismi sınırları içerisinde bulunan kaplıcalarından almaktadır.
Çermik’in tarih öncesi ile ilgili bilgiler yeterli değildir. Bununla beraber yörede, Asurluların hakim olduğu bilinmektedir. Timur’un Diyarbakır üzerine yaptığı seferler sırasında önem kazanmış ve yörenin önemli bir merkezi olmuştur. XV.yüzyılın başlarında Akkoyunlu Beyleri ile Halep Beyi arasındaki çatışmalar sırasında birkaç kez el değiştirmiş, 1452’de Akkoyunlu Devletinin, 1507’de de Safavilerin egemenliği altına girmiştir. Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Savaşı’ndan (1514) sonra Osmanlı topraklarına katılmıştır. Şemseddin Sami Kamüsü’l Âlâm’da Çermik’ten Diyarbakır vilayetinin Ergani Madeni sancağına bağlı bir kaza merkezi, kasaba” diye söz etmektedir.
İlçede günümüze gelen tarihi eserler arasında, Ulu Cami, Şah Ali Bey Camisi, Abdullah Paşa Medresesi, Şeyh Fevzi Türbesi, Seyhandede Köyü Türbesi, Beyler Sarayı, Haburman Köprüsü, Sinek Çayı Köprüsü, Çermik Kalesi, Sinagog, Kilise, Sekin Tekkesi, Hanım Çeşmesi, Süt Çeşmesi, Ali Dede Çeşmesi, Bandeler Çeşmesi, Saray Hamamı ve Çermik Kaplıcaları bulunmaktadır.
Çermik Kalesi
Diyarbakır, Çermik ilçesinin batısındaki bir tepe üzerinde kale kalıntıları bulunmaktadır. Bu kalenin ne zaman yapıldığı kesinlik kazanamamıştır. Ancak, Osmanlılar burayı ele geçirdikleri zaman yörede yaşayan halkın büyük çoğunluğu bu kalede idi. Çermik’in fethinden sonra halk burasını terk ederek ovaya inmiştir.
Çermik Kalesi Osmanlı fethi sırasında top ateşleri ile yıkılmış ve yeniden onarılmasına da gerek görülmemiştir. Kale, yüksek ve oldukça kayalık bir yerde olup, kalenin içerisinden Sinek Çayı’na kayaların oyulması sureti ile 150-170 m. uzunluğunda bir yer altı geçiti yapılmıştır.
Günümüzde harap halde olan kalenin kitabesi bulunamamıştır. Yalnızca İçkale’nin kapısı birkaç sarnıç, dört su kuyusu ve bir de eski bir kiliseye ait duvar kalıntısı dikkati çekmektedir. Kale içerisinde Berber Dükkanı diye isimlendirilen, kayalara oyulmak sureti ile 3.00x4.50 m. ölçüsünde bir mekan ortaya çıkarılmıştır. Bu mekanın yüksekliği 1.55 m. olup, kuzey, güney ve batısında oturma yerleri bulunmaktadır. Kalede çok sayıda ok uçlarının bulunması yerleşimin oldukça eski yıllara kadar indiğinin kanıtıdır.
Beyler Sarayı
Diyarbakır, Çermik ilçesinin kuzeyindeki Saray Mahallesi’nin üst kesiminde bulunan bu sarayı XVI.yüzyılda Çermik Ocaklı Beyleri yaptırmıştır.
Tepenin üstünde yer alan, yüksek ve kalın duvarları ile Ortaçağ şatolarını andıran sarayın harem ve selamlık daireleri, mescidi, hamamı ve zindanları bulunmaktadır. Beyaz ve siyah mermerden yapılmış olan harem ve selamlık bölümleri sarayın en ilginç bölümüdür. Buradaki görkemli giriş kapısı, köşk, hazine odaları da iyi bir durumda günümüze gelebilmiştir.
Saray içerisinde renkli mermerden taş sütunlar ve bezemeli pencereleri bulunmaktadır.
Abdullah Paşa (Çeteci) Medresesi
Abdullah Paşa tarafından, Çermik çarşısında, ana caddenin güneyinde 1756-1757 yıllarında yaptırılmıştır. Çermikli Çeteci Abdullah Paşa İran hükümdarı Afşarlı Nadir Şah’ı yenmiş ve Onun Doğu Anadolu’yu ele geçirmesini engellemiştir. Bu medreseyi Diyarbakır Valiliği zamanında yaptırmıştır. Sultan II.Abdülhamid döneminde Çermik Rüştiye Mektebi olarak kullanılan bu yapı onarılmış ve camiye dönüştürülmüştür.
Dikdörtgen planlı olan yapının avlusunun üç yanına revaklar ve bunların arkasına da medrese odaları sıralanmıştır. Medrese odalarından ikisi doğu ve batıda, beşi güneyde olmak üzere toplam dokuz hücreden meydana gelmiştir. Medresenin kuzey yönü boş bırakılmıştır. Girişin karşısına rastlayan yerde kare planlı kubbeli dershane bölümü bulunmaktadır. Bu dershanenin üzerinde üç satırlı, Abdullah Paşa’nın kendi eliyle yazdığı tunç bir levha üzerinde kitabesi bulunmaktadır:
”Buniye Hazihi’l-Medreset’ül-Mübareket’ül-ilm ve’l bereketi bi kuvveti’l-Aziz’ül-Kadir Abdullah El-Vezir üş şehir bi-Çeteci.Fi seneti Seb’ine ve Mi’e ve Elf. Ketebehü bi-hatt.” 1170 (1756).
Yapı kesme taştan ve yer yer de moloz taştan inşa edilmiştir. Medrese Cumhuriyetin ilanından sonra Çermik Cami Yaptırma Derneği tarafından onarılmıştır.
Ulu Cami
Diyarbakır Çermik ilçesi, Kale Mahallesi’ndeki, Ulu Cami’nin mihrabının karşısına gelen orta kemerinin üzerinde üzerinde 38.00x25.00 ölçüsündeki iki satırlık kûfi yazılı kitabesine göre 1148 yılında yapılmıştır. Kitabede Fahrettin Kara Arslan’ın da ismi olduğundan caminin Hasankeyf Artuklularından Fahrettin Kara Arslan (1108-1148) zamanında yapıldığı anlaşılmaktadır.
Caminin giriş kapısının sol tarafındaki kemerden doğu duvarı arasında iki satırlık nesih yazılı 110x46.00 cm. ölçüsünde bir onarım kitabesi bulunmaktadır:
“Cüddede İmaret’ül-Mescid El Halid bi Ebubekr Ali bin El-hac Ömer bin Mahmut. Fi seneti Erbaa.”
Dikdörtgen planlı caminin batıya açılan cephesinde geometrik oymalar bulunmaktadır. Caminin mihrap ve minaresi Artuklu mimarisine uygun olarak yapılmıştır. Anadolu Selçuklularından III.Alaaddin’in (1297-1302) camiyi onardığı sırada minaresini de onarmıştır. Bu minarenin kaidesinde Selçuklu özelliği taşıyan kabartma motifler ve yazılar bulunmaktadır. Ulu Cami’ye bundan ötürü de halk arasında Sultan Alaaddin Camisi de denilmektedir.
Ulu Cami’nin doğusuna Çermik Sancak beyi Şah Ali Bey 1517’de dikdörtgen planlı ve kubbeli bir yapı eklemiştir.Güney, doğu ve kuzey yönlerinde ikişer penceresi olan ve eski cami ile birleştirilen bu yapının da bir cami olduğu anlaşılmıştır. Bu yapı da Ulu Cami gibi siyah ve beyaz taşlardan yapılmıştır.
Şah Ali Bey Camisi
Diyarbakır Çermik ilçesi Kale Mahallesi’nde bulunan Şah Ali Bey Camisi, Ulu Cami’nin doğusuna bitişiktir. Şah Ali Bey tarafından 1517’de yapılmıştır.
Caminin son cemaat yeri, giriş kapısı ve pencerelerin dış yüzleri kesme taştan yapılmış, dikdörtgen planlıdır. Son cemaat yeri üç kubbelidir. Cami, mihrap duvarına paralel üç nefe ayrılmıştır. Mihrap önündeki bölüm kubbeyle diğerleri tonozla örtülüdür. Bu kubbe sekizgen kasnaklı olup, dıştan piramidal külahlıdır.
Haburman (Çermik) Köprüsü
Diyarbakır Çermik ilçesi, Haburman Köyü yakınlarında, Diyarbakır-Malatya yolu üzerinde, Sinek Çayı üzerindedir.
Köprünün beş satırlık kitabesinden Zübeyde Hatun tarafından 1179’da yaptırıldığı öğrenilmektedir. Zübeyde Hatun Artuklu Necmüddin Albi’nin (1152-1176) kızı olup, bu köprüyü kendi parası ile yaptırmıştır.
Köprünün üzerinde ikisi köprünün yapılışı ile ilgili, diğeri de onarımına ait üç kitabe bulunmaktadır. Köprünün yapılışı ile ilgili Artuklu nesih yazısıyla yazılmış olan kitabe, güney ve batıdaki kemerlerin yanındadır:
“Bismillahir Rahman ir Rahim .
(Haz)a ma tetavva’at bi’amelihi Zübeyde Hatun İbneti El-Emir ül-Ecel, Necmettin Albi ibn Timurtaş hamahal-lah. Fi seneti Hamse ve Seb’ine ve Hamse-mi’e”. 575 (1179) .
Köprünün doğu ve güney yüzündeki kitabeler aşındığından okunamamıştır.
Köprü değişik zamanlarda onarılmış, son onarımını da Çermik Kaymakamı Hikmet Bey ile Belediye Başkanı Rıfat Bey 1927 yılında yaptırmıştır. Köprü, yontma beyaz taştan olup, 108.00 m. uzunluğunda, 5.50 m. genişliğindedir. Üç gözlü olan köprünün en büyük kemer açıklığı 19.55 m., kilit taşına kadar olan yüksekliği de 11.20 m.dir.
Signek (Sinek) Köprüsü
Diyarbakır Çermik ilçesinde Sinek Çayı üzerindeki bu köprü Beylikler döneminde yapılmıştır. Kitabesi bulunmadığından yapım tarihi ve banisi bilinmemektedir. Yapı üslubundan XII.yüzyılın sonlarında yapıldığı sanılmaktadır.
İki gözden oluşan köprü 18.00 m. uzunluğundadır. En büyük sivri kemerinin açıklığı 7.50 m.dir. Kesme taştan yapılmış olan köprünün kaplamaları dökülmüş, moloz taş örgüsü ortaya çıkmıştır. Kemerlerin arasındaki ayağın önünde yuvarlak bir selyaran bulunmaktadır. Zamanla harap olan köprü onarılmış ve günümüzde de kullanılmaktadır.
Saray Hamamı
Diyarbakır çermik ilçesinde bulunan bu hamamın kitabesi günümüze ulaşamadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Bununla beraber yapı üslubundan XVI.-XVII.yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
Bu hamam haç biçimli, dört eyvanlı, köşe hücreli hamamlar plan gurubundandır. Oldukça büyük ölçüde yapılan bu hamam soğukluk, ılıklık ve halvet bölümlerinden oluşmuş, her bölümün üzeri içten pandantifli, dıştan kasnaklı kubbelerle örtülmüştür.
Sinagog
Diyarbakır Çermik’te bulunan Sinagogun ne zaman yapıldığı ve hangi döneme ait olduğu bilinmemektedir. Günümüzde ev olarak kullanılan bu yapının üzerinde Süryanice yazılmış bir kitabe bulunmaktadır.
Avlu içerisinde bulunan geniş bir bölümden meydana gelmiştir. Bu bölümün batısında kürsüsü bulunmaktadır. Yapının bütünü siyah ve beyaz taştan yapılmıştır.
Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu sinagogun korunması gerekli kültür varlığı olduğu tescil edilmiştir.
Kilise
Diyarbakır, Çermik ilçesinde bulunan bu kilisenin ne zaman ve kimler tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Günümüzde yalnızca kalıntıları gelebilen kilisenin bir kısmı günümüzde ev olarak kullanılmaktadır.
Şeyh Fevzi Türbesi
Diyarbakır, Çermik ilçesi Tepe Mahallesi, Heykel Önü Mezarlığı’nda Şeyh fevzi’nin türbesi bulunmaktadır.
Hz.Muhammed’in seceresinde 25.kuşağının 14.halkası olan Sin ve Seydost torunlarından olan Şeyh Fevzi’nin (1931-1978) türbesinin mimari yönden bir özelliği bulunmamaktadır. Halk tarafından ziyaret edilmektedir.