Karadeniz Bölgesi’nin Doğu Bölümünde, Rize İline bağlı bir ilçe olan Çayeli, doğusunda Pazar, güneyinde Çamlıhemşin ve İkizdere, batısında Rize Merkez, kuzeyinde de Karadeniz ile çevrilidir. Çayeli kıyı şeridi ve hemen arkasında yükselen denize paralel Doğu Karadeniz Dağları arasında yer almaktadır. Büyük bölümü Doğu Karadeniz Dağlarının yüksek kesimini oluşturan Rize Dağları ile engebelenmiştir. Bu dağların 1.500 m. yüksekliğinde platolar yer alır. Hazende Platosu belli başlı platosudur.
Tekfur Tepesi’nden (3.354 m.) kaynaklanan Büyük Dere ilçe topraklarını suladıktan sonra Karadeniz’e dökülür. İl merkezine 18 km. uzaklıktadır. Yüzölçümü 473 km2 olup, toplam nüfusu 56.203’tür.
İlçede Karadeniz iklimi hüküm sürmekte olup, her mevsim yağışlıdır. İlçe orman bakımından çok zengin olup, bu ormanlarda kızılağaç, gürgen, meşe, kestane, ladin, köknar ağaçları bulunmaktadır.
İlçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve balıkçılığa dayalıdır. İlçe ekonomisinin temelini çay üretimi oluşturur. Ekilebilir alanların az oluşundan ötürü tarım üretimi kısıtlıdır. Buna rağmen mısır, yem bitkisi ve fındık üretilir. Kıyı şeridinde meyvecilik, özellikle armut yetiştiriciliği yapılır. Dağ köylerinde büyük ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır.
İlçe, Miletoslu denizciler tarafından kurulmuş (MÖ.650-550) bir koloni yerleşimidir. MÖ.606 yılında bölgeye kısa bir süre de olsa Medler hakim olmuştur. MÖ.547 yılından sonra Anadolu’nun büyük bir bölümü ile birlikte Rize ve çevresi Perslerin yönetimi altına girmiştir. MÖ.334’te Büyük İskender Pers egemenliğine son vermiştir. MÖ.301-MS.117 arasında Perslerin Pont Satraplığının devamı olan Pontus Devleti buraya egemen olmuştur. MÖ.63’te Roma İmparatoru Pompeius’un Pontus Kralı Mithridates’i yenmesinden sonra bölge Roma İmparatorluğu’nun egemenliği altına girmiştir. Romanın ikiye ayrılmasından sonra Rize ve yöresi Bizans topraklarının içerisinde kalmıştır.
İstanbul’un Latinler tarafından 1204’te işgal edilmesinden sonra, Alexios Komnenos Gürcülerden de yardım alarak Trabzon’da bağımsız bir Trabzon-Rum Devleti kurmuştur (1204-1461). Bu dönem içerisinde Rize ve çevresi de Trabzon devletinin sınırları içerisinde kalmıştır.
Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra Rize ve çevresi Selçukluların kontrolüne girmişse de daha sonra Trabzon Rum Devleti buraya yeniden hakim olmuştur. Fatih Sultan Mehmet’in 1461’de Trabzon’u ele geçirmesi ile birlikte Osmanlı topraklarına katmıştır.
Osmanlı döneminde 1622’de Abaza korsanların saldırısına uğrayarak yağmalanmıştır. XIX.yüzyılda Trabzon vilayetinin Lazistan Sancağının Rize Kazasına bağlı bir nahiye idi. I.Dünya Savaşı sırasında Rus işgaline uğramış, 1918’de de bu işgalden kurtarılmıştır. Cumhuriyet döneminde Merkez ilçeye bağlı bir bucak iken 1944’te ilçe konumuna getirilmiştir.
İlçede günümüze gelebilen eserler arasında; Cafer Paşa Camisi, Ormancık Camisi bulunmaktadır. Ayrıca, Ağaran ve Çataldere Şelaleleri ilçenin doğal güzellikleridir.
Ağaran Şelalesi
Ağaran Şelalesi, yüksek, dik ve yalçın bir kaya kütlesinden suyun köpürerek beyaz renkte akması sebebiyle bu adı almıştır. Yüksekten akan Şelale, suyun yere indiği yere çarparak oluşturduğu bir göle dökülür. Ağaran ve Isırlık kollarının birleştikleri yerden sonra, dere yatağı giderek küçük şelaleler yaparak alçalmaktadır.
Her üç dere kolu üzerinde ve bunların birleşmeleri ile meydana gelen Şairler deresi üzerinde; piknik yapılabilmektedir. Çayeli’ne ve Rize merkeze bu kadar yakın ve bu kadar güzel başka bir mesire yeri bulunmamaktadır. Ancak burada hiçbir turistik tesis bulunmamaktadır.
Cafer Paşa Camisi
Rize Çayeli ilçesi, Cafer Paşa Mahallesi’nde, denize hakim bir teras üzerinde, eski bir mezarlığın yanında bulunan bu cami, kitabesinden öğrenildiğine göre h.1261 (1845) ve 1908 yıllarında onarılmıştır. Bu arada kuzey tarafına da yeni bir bölüm eklenmiştir. Günümüzde bu bölümler Kuran kursu ve meşruta olarak kullanılmaktadır. Caminin ilk yapısı 1467 yılına tarihlendirilmiştir.
Cami moloz taştan kareye yakın dikdörtgen planlıdır ve üzeri kırma bir çatı ile örtülmüştür. İbadet mekânı yanlarda üçer, mihrap yönünde de ikişer pencere ile aydınlatılmıştır. Yanındaki minaresi taş kaide üzerine yuvarlak yivli gövdeli ve tek şerefelidir.
Ormancık Camisi
Rize ili Çayeli ilçesinde Mahmutlu ve Geyik Mahalleleri arasında bulanan Ormancık Camisi’nin kitabesi olmamasına rağmen 1826 yılında yaptırıldığı sanılmaktadır. Bazı kaynaklara göre de Başköy’den buraya taşınmıştır.
Yörenin geleneksel ahşap yığma duvarlı, kırma çatılı camilerinden birisi olup, 6.28x7.10 m. ölçüsünde dikdörtgen planlıdır. Diğer camilerde olduğu gibi bu caminin de bir zemin katı bulunmaktadır. Burası eskiden medrese veya mektep olarak kullanılmıştır. Caminin bir girişinin üzerindeki mahfil ve saçağını dört ahşap sütun taşımaktadır. Giriş mahfili U planlıdır. Yanlardaki uzantısı mihrap duvarına kadar uzanmaktadır. İbadet mekânı üç cephedeki altlı üstlü ikişer pencere ile aydınlatılmıştır.
Mihrap nişi basit olup çevresi geometrik bir bordürle çevrelenmiştir. Ayrıca bu bordür üzerinde geç devirde yapılmış boyalı bir bordür daha bulunmaktadır. Minber ağaç işçiliğinin en güzel örneklerinden birisidir. Burada da kıvrık dal motifli bordürler, ajur tekniğinde işlenmiş bitkisel bezemeler görülmektedir. Ayrıca minberin ortasında Mustafa kızı Fatma tarafından yaptırıldığı yazılıdır.