Herhalde "dünyanın dört bir köşesinde milyonlarca çocuğun severek okuduğu" klişesini en fazla hakeden çizgi romanların başında Walt Disney çizgi romanları gelir. Çizgi roman sanatı içindeki konumu bir yana, dünya çapında yaygınlık ve tanınmışlık açısından açık farkla önde olduğunu söylemek haksızlık olmaz. Öyle ki Walt Disney markasının neredeyse Coca Cola gibi tüm dünyayı fethetmiş bir marka olduğu söylenebilir. Bunda kuşkusuz esas pay Disney çizgi romanlarının çok daha geniş bir Disney popüler kültür ürünleri ağının (çizgi filmler, eğlence parkları vd.) parçası olmasında yatıyor.
Walt Disney'in öyküsü tam Amerikalıların kendi kültürlerine yakıştırmaktan hoşlandıkları bir başarı öyküsü: Zekâsı, yeteneği, vizyonu ve de azmi dışında sıfırdan başlayan bir Amerikan evladının dev bir imparatorluğa giden öyküsü. Disney'in zekâsı, yeteneği, vizyonu ve azmine diyecek bir şey yok gerçekten ama Disney öyküsünün bir de ABD dış politikasıyla her iki taraf için de kazançlı bir uyum ve işbirliği göstermekten, çalışanlarının emek ve yeteneklerinin hakkının asgari derecede verilip azami derecede sömürülmelerine kadar farklı unsurları da yok değil. Uzun lafın kısası bu genç animatörün 1928'de ilk sesli çizgi filmi yaparak başlayan yükseliş öyküsü bu yazının ilgi alanının esas itibariyle içinde değil.
Disney stüdyosunun çizgi roman sahasına girişi 13 Ocak 1930'da önce bizzat Walt Disney'in yazıp Ub Iwerk'in çizdiği günlük Mickey Mouse gazete bantıyla oluyor - Mickey bantlarının hazırlanmasını başlangıcından çok kısa süre bir sonra Floyd Gottfredson devralıyor. Disney çizgi kahramanları listesine birkaç yıl içinde yine Mickey gibi önce çizgi filmlerde piyasaya çıkıp sonra gazete bantlarına da geçen Pluto, Goofy (Minnie ise ilk çizgi filmden beri Mickey'nin sevgili olarak onunla beraberdi) ve nihayet 1934'te Donald Duck da katılacak ve bu asabi ördeğin popüleritesi kısa sürede Mickey'ninkini geçecekti. Bu gazete bantları 1935'te yayın yaşamına başlayan "Mickey Mouse Magazine" dergisinde de tekrarlanıyordu - 1939'da çıkmaya başlayan ve 'Four Colors' ya da 'one-shots' olarak bilinen başka bir seride ise yalnızca çizgi romanlara yer veriliyordu. Bu serinin çok tutması üzerine 1940'ta Mickey Mouse Magazine'in adı Walt Disney's Comics and Stories olarak değiştirildi ve ağırlıklı olarak çizgi roman dergisine dönüştürüldü. Ancak bu durumda gazete bantları stoğu dergiler için yetmemeye başladı ve 1941'den itibaren dergiler için özel olarak çizgi romanlar hazırlanmaya girişildi. İşte bu aşamada Carl Barks (1901-2000) devreye girecekti.
Disney stüdyolarının çizgi film departmanında özellikle Donald çizgi filmlerinde çalışmakta olan Barks, 1942'de çizgi romanlara transfer oldu. İlk ürünü Jack Hanna ile ortaklaşa çizdikleri ve 'one-shots [bir-seferlikler]' serisinden yayımlanan Donald Duck Finds Pirate Gold adlı çizgi romandı. Bir 'ördek evreni' yaratan Barks zamanla Donald çizgi romanlarının ardındaki esas isim haline geldi. Donald'ın yeğenleri ve sevgilisi Daisy (çizgi film kökenli olan bu karakterler Barks devreye girdiğinde zaten vardılar) ile ABD'de pek tutmayıp esas itibariyle dış piyasalarda görülen Ludwig von Drake (Profesör Çalkafa) hariç, Scrooge McDuck (Varyemez Amca) başta olmak üzere bu evrenin pek çok tanınmış karakteri Barks ürünüdür: The Beagle Boys (Maskeliler Çetesi), Gladstone Gander (Şansıbol), Gyro Gearloose (Bilgin Dayı) ve Magica de Spell (Kötü Cadı). 1966'da emekli olan Barks'ın damgasını vurduğu dönem, Disney çizgi romanlarının en parlak dönemidir. ABD'deki çizgi roman piyasasındaki yaygın uygulama sonucu Barks, yalnızca ücretli eleman olarak çalışıyordu ve kahramanlarının telif hakkından yoksundu. Disney, piyasadaki diğer kurumlardan öteye giderek yazar-çizer takımının çizgi romanlara imza atmasına dahi izin vermiyordu (halen de vermemektedir. Disney çizgi romanları yalnızca yarı-anonim (!) 'Walt Disney’ imzasıyla yayımlanır). Belirgin kalite farkı nedeniyle Disney hayranları tarafından ayırdedilen bu kalem, kulaktan kulağa "the good artist" (iyi sanatçı) şeklinde anılarak bir efsaneye dönüşmüştü. Ancak yıllar sonra kimliği ortaya çıkan bu 'iyi sanatçının' eserleri, diğer Disney sanatçılaranınkiyle beraber, titiz bir çalışma sonucu tek tek endekslenecekti.
1962'de Disney çizgi romanları, Dell yerine Gold Key tarafından yayımlanmaya başladı. Bu tarih, Disney çizgi romanlarının gerileyişinin başlangıcı kabul edilir. Barks'ınkiler hariç diğer ürünlerde belirgin bir kalite düşüşü söz konusuydu ve bir süre sonra Barks'ın da emekli olmasıyla birlikte Disney çizgi romanları eski cazibelerini yitirdiler ama muhtelif yayıncı değişiklikleriyle hattâ 1984-86'da toptan bir kesintiyle birlikte günümüze dek geldiler. Öte yandan bizzat Amerikalı yazar-çizerler bazen dış pazarlarda yayımlanan Disney dergileri için çizgi romanlar hazırladıkları gibi bu ülkelerdeki bazı yerli çizgi romancılar da bu dergilerde çalışarak ün yaptılar, özellikle İtalyan piyasasına özel Disney karakterlerinin de yaratıldığı İtalya'da zamanla neredeyse özerk bir Disney evreninin oluştuğu söylenebilir.
Türkiye'de Disney Çizgi Romanları
1934'te yayına başlayan çocuk dergisi Afacan, Walt Disney ürünlerine yoğun biçimde yer veriyordu. Afacan'ın yayıncıları ayrıca takriben 1936'da Miki Fare Yamyamlar Ülkesinde, Miki Fare Cüceler ülkesinde, Miki Fare Devler Ülkesinde, Miki Fare Robenson, Miki Fare gibi çizgi roman albümleri/kitapları da yayımladılar.
1950'li yıllarda da bazı Disney çizgi roman yayınları piyasaya çıkacaklardı ancak Türkiye'nin ilk uzun soluklu Disney çizgi romanı Pulhan Yayınları'nın (Ali Nusret Pulhan) 1962'de yayımlamaya başladığı haftalık ‘Miki' olsa gerek. Büyük boy derginin her dört sayfasından ikisi renkli olarak basılıyordu. Kapakların incelenmesinden Pulhan'ın malzemelerinin doğrudan ABD'de basılan dergiler değil, ya İtalya'da basılan dergiler ya da ABD'li yayıncıların Avrupa'ya yaptığı servis kaynaklı olduğu anlaşılıyor. Bu arada Pulhan'ın Miki'sinde ilk sayılarda yerli çizer Mıstık'ın ürünlerine (Nasrettin Hoca, Taş Devri ve devamlı maceralarıyla Dörtgöz Ali) de dolgu malzemesi olarak verildiğini kaydetmek gerek. 1964'e geldiğimizde Pulhan'ın baskı kalitesinin özellikle renkli sayfalarda zaman zaman bozulduğunu, bazen monokrom basıldığını görüyoruz. 1966'da Disney çizgi romanlarının yayınını Renkli Miki ile Arkın Kitabevi (Ramazan Gökalp Arkın) devralıyor. İsmi bir yana, bu standart boy haftalık dergi de ikişer sayfa siyah-beyaz, ikişer sayfa renkli bir yayın. Renkli Miki'nin kaynaklarının en azından bir bölümü, dış pazarlar için üretilip ABD'de yayımlanmayan maceralar. Bu dergide dolgu malzemesi olarak Arkın kitapevinin ayrıca bastığı Disney resimli kitaplarından öyküler de tefrika edilmişti. Renkli Miki'nin akıbeti bir hayli ilginç: Bir okuyucu anketiyle derginin aynı fiyattan ve aynı sayfa sayısıyla yayına devam etmesinin mi yoksa fiyatın ve sayfa sayısının artırılmasının mı tercih edileceği araştırılıyor ve ezici çoğunluk değişikliği tercih edince 24'üncü sayının ardından derginin yayını durduruluyor. 1970'te Disney çizgi romanlarının bu kez Ankara'dan yayımlanmaya başlanması söz konusu. Hakkı Bigeç'in çıkardığı haftalık Miki Maus Dergisi bu kez iyice küçük boy ve öncekiler gibi sayfaları dönüşümlü olarak ikişer sayfa renkli/siyah beyaz esasına göre ama kuşe ka¬paklı yayımlanıyor. İlerleyen sayılarda baskı kalitesi düşen dergi yaklaşık 50 sayı sürüyor. Daha sonra bir de Tay Yayınları, Disney çizgi romanlarını devralıyor. Tay'ın yarı renkli, yarı monokrom Miki dergisinin kapaklarından anlaşıldığı kadarıyla bu dergideki malzemelerin kaynağı ise Gold Key'in Donald & Daisy gibi dergileriydi (belki de onların Avrupa baskıları). Disney çizgi romanları, 1990'lardan beri ülkemizde kuşe baskılı ve tam renkli olarak yayımlanmakta ve ekonomik kriz dönemlerinde dahi nispeten yüksek tirajlar elde etmektedirler.
KAYA ÖZKARACALAR
Walt Disney'in öyküsü tam Amerikalıların kendi kültürlerine yakıştırmaktan hoşlandıkları bir başarı öyküsü: Zekâsı, yeteneği, vizyonu ve de azmi dışında sıfırdan başlayan bir Amerikan evladının dev bir imparatorluğa giden öyküsü. Disney'in zekâsı, yeteneği, vizyonu ve azmine diyecek bir şey yok gerçekten ama Disney öyküsünün bir de ABD dış politikasıyla her iki taraf için de kazançlı bir uyum ve işbirliği göstermekten, çalışanlarının emek ve yeteneklerinin hakkının asgari derecede verilip azami derecede sömürülmelerine kadar farklı unsurları da yok değil. Uzun lafın kısası bu genç animatörün 1928'de ilk sesli çizgi filmi yaparak başlayan yükseliş öyküsü bu yazının ilgi alanının esas itibariyle içinde değil.
Disney stüdyosunun çizgi roman sahasına girişi 13 Ocak 1930'da önce bizzat Walt Disney'in yazıp Ub Iwerk'in çizdiği günlük Mickey Mouse gazete bantıyla oluyor - Mickey bantlarının hazırlanmasını başlangıcından çok kısa süre bir sonra Floyd Gottfredson devralıyor. Disney çizgi kahramanları listesine birkaç yıl içinde yine Mickey gibi önce çizgi filmlerde piyasaya çıkıp sonra gazete bantlarına da geçen Pluto, Goofy (Minnie ise ilk çizgi filmden beri Mickey'nin sevgili olarak onunla beraberdi) ve nihayet 1934'te Donald Duck da katılacak ve bu asabi ördeğin popüleritesi kısa sürede Mickey'ninkini geçecekti. Bu gazete bantları 1935'te yayın yaşamına başlayan "Mickey Mouse Magazine" dergisinde de tekrarlanıyordu - 1939'da çıkmaya başlayan ve 'Four Colors' ya da 'one-shots' olarak bilinen başka bir seride ise yalnızca çizgi romanlara yer veriliyordu. Bu serinin çok tutması üzerine 1940'ta Mickey Mouse Magazine'in adı Walt Disney's Comics and Stories olarak değiştirildi ve ağırlıklı olarak çizgi roman dergisine dönüştürüldü. Ancak bu durumda gazete bantları stoğu dergiler için yetmemeye başladı ve 1941'den itibaren dergiler için özel olarak çizgi romanlar hazırlanmaya girişildi. İşte bu aşamada Carl Barks (1901-2000) devreye girecekti.
Disney stüdyolarının çizgi film departmanında özellikle Donald çizgi filmlerinde çalışmakta olan Barks, 1942'de çizgi romanlara transfer oldu. İlk ürünü Jack Hanna ile ortaklaşa çizdikleri ve 'one-shots [bir-seferlikler]' serisinden yayımlanan Donald Duck Finds Pirate Gold adlı çizgi romandı. Bir 'ördek evreni' yaratan Barks zamanla Donald çizgi romanlarının ardındaki esas isim haline geldi. Donald'ın yeğenleri ve sevgilisi Daisy (çizgi film kökenli olan bu karakterler Barks devreye girdiğinde zaten vardılar) ile ABD'de pek tutmayıp esas itibariyle dış piyasalarda görülen Ludwig von Drake (Profesör Çalkafa) hariç, Scrooge McDuck (Varyemez Amca) başta olmak üzere bu evrenin pek çok tanınmış karakteri Barks ürünüdür: The Beagle Boys (Maskeliler Çetesi), Gladstone Gander (Şansıbol), Gyro Gearloose (Bilgin Dayı) ve Magica de Spell (Kötü Cadı). 1966'da emekli olan Barks'ın damgasını vurduğu dönem, Disney çizgi romanlarının en parlak dönemidir. ABD'deki çizgi roman piyasasındaki yaygın uygulama sonucu Barks, yalnızca ücretli eleman olarak çalışıyordu ve kahramanlarının telif hakkından yoksundu. Disney, piyasadaki diğer kurumlardan öteye giderek yazar-çizer takımının çizgi romanlara imza atmasına dahi izin vermiyordu (halen de vermemektedir. Disney çizgi romanları yalnızca yarı-anonim (!) 'Walt Disney’ imzasıyla yayımlanır). Belirgin kalite farkı nedeniyle Disney hayranları tarafından ayırdedilen bu kalem, kulaktan kulağa "the good artist" (iyi sanatçı) şeklinde anılarak bir efsaneye dönüşmüştü. Ancak yıllar sonra kimliği ortaya çıkan bu 'iyi sanatçının' eserleri, diğer Disney sanatçılaranınkiyle beraber, titiz bir çalışma sonucu tek tek endekslenecekti.
1962'de Disney çizgi romanları, Dell yerine Gold Key tarafından yayımlanmaya başladı. Bu tarih, Disney çizgi romanlarının gerileyişinin başlangıcı kabul edilir. Barks'ınkiler hariç diğer ürünlerde belirgin bir kalite düşüşü söz konusuydu ve bir süre sonra Barks'ın da emekli olmasıyla birlikte Disney çizgi romanları eski cazibelerini yitirdiler ama muhtelif yayıncı değişiklikleriyle hattâ 1984-86'da toptan bir kesintiyle birlikte günümüze dek geldiler. Öte yandan bizzat Amerikalı yazar-çizerler bazen dış pazarlarda yayımlanan Disney dergileri için çizgi romanlar hazırladıkları gibi bu ülkelerdeki bazı yerli çizgi romancılar da bu dergilerde çalışarak ün yaptılar, özellikle İtalyan piyasasına özel Disney karakterlerinin de yaratıldığı İtalya'da zamanla neredeyse özerk bir Disney evreninin oluştuğu söylenebilir.
Türkiye'de Disney Çizgi Romanları
1934'te yayına başlayan çocuk dergisi Afacan, Walt Disney ürünlerine yoğun biçimde yer veriyordu. Afacan'ın yayıncıları ayrıca takriben 1936'da Miki Fare Yamyamlar Ülkesinde, Miki Fare Cüceler ülkesinde, Miki Fare Devler Ülkesinde, Miki Fare Robenson, Miki Fare gibi çizgi roman albümleri/kitapları da yayımladılar.
1950'li yıllarda da bazı Disney çizgi roman yayınları piyasaya çıkacaklardı ancak Türkiye'nin ilk uzun soluklu Disney çizgi romanı Pulhan Yayınları'nın (Ali Nusret Pulhan) 1962'de yayımlamaya başladığı haftalık ‘Miki' olsa gerek. Büyük boy derginin her dört sayfasından ikisi renkli olarak basılıyordu. Kapakların incelenmesinden Pulhan'ın malzemelerinin doğrudan ABD'de basılan dergiler değil, ya İtalya'da basılan dergiler ya da ABD'li yayıncıların Avrupa'ya yaptığı servis kaynaklı olduğu anlaşılıyor. Bu arada Pulhan'ın Miki'sinde ilk sayılarda yerli çizer Mıstık'ın ürünlerine (Nasrettin Hoca, Taş Devri ve devamlı maceralarıyla Dörtgöz Ali) de dolgu malzemesi olarak verildiğini kaydetmek gerek. 1964'e geldiğimizde Pulhan'ın baskı kalitesinin özellikle renkli sayfalarda zaman zaman bozulduğunu, bazen monokrom basıldığını görüyoruz. 1966'da Disney çizgi romanlarının yayınını Renkli Miki ile Arkın Kitabevi (Ramazan Gökalp Arkın) devralıyor. İsmi bir yana, bu standart boy haftalık dergi de ikişer sayfa siyah-beyaz, ikişer sayfa renkli bir yayın. Renkli Miki'nin kaynaklarının en azından bir bölümü, dış pazarlar için üretilip ABD'de yayımlanmayan maceralar. Bu dergide dolgu malzemesi olarak Arkın kitapevinin ayrıca bastığı Disney resimli kitaplarından öyküler de tefrika edilmişti. Renkli Miki'nin akıbeti bir hayli ilginç: Bir okuyucu anketiyle derginin aynı fiyattan ve aynı sayfa sayısıyla yayına devam etmesinin mi yoksa fiyatın ve sayfa sayısının artırılmasının mı tercih edileceği araştırılıyor ve ezici çoğunluk değişikliği tercih edince 24'üncü sayının ardından derginin yayını durduruluyor. 1970'te Disney çizgi romanlarının bu kez Ankara'dan yayımlanmaya başlanması söz konusu. Hakkı Bigeç'in çıkardığı haftalık Miki Maus Dergisi bu kez iyice küçük boy ve öncekiler gibi sayfaları dönüşümlü olarak ikişer sayfa renkli/siyah beyaz esasına göre ama kuşe ka¬paklı yayımlanıyor. İlerleyen sayılarda baskı kalitesi düşen dergi yaklaşık 50 sayı sürüyor. Daha sonra bir de Tay Yayınları, Disney çizgi romanlarını devralıyor. Tay'ın yarı renkli, yarı monokrom Miki dergisinin kapaklarından anlaşıldığı kadarıyla bu dergideki malzemelerin kaynağı ise Gold Key'in Donald & Daisy gibi dergileriydi (belki de onların Avrupa baskıları). Disney çizgi romanları, 1990'lardan beri ülkemizde kuşe baskılı ve tam renkli olarak yayımlanmakta ve ekonomik kriz dönemlerinde dahi nispeten yüksek tirajlar elde etmektedirler.
KAYA ÖZKARACALAR