Orta Karadeniz Bölgesi’nde, Ordu İline bağlı bir ilçe olan Ünye, kuzeyinde Karadeniz; kuzeybatısında Samsun; batısında Çaybaşı ve İkizce; güneyinde Kumru ve Akkuş; güneydoğusunda Fatsa; güneyinde de yine Kumru ile çevrilidir. Ordu’nun batı kesiminde yer alan ilçe topraklarını Canik Dağlarının Karadeniz kıyısına doğru alçalan uzantıları engebelendirir. Bu dağlık alanların yükseklikleri 1.500 m.yi geçmez. Dağlık alanlarda kayın ormanları bulunmaktadır. İlçenin engebeli arazisi akarsu vadileri ile bölünmüştür. İlçe topraklarını buradan kaynaklanan Akçay, Cudi ve Ceviz Deresi başta olmak üzere küçük akarsular sulamaktadır. Karadeniz’in kıyılarında ince bir şerit halinde düzlükler yer almaktadır. Yalnızca ilçenin kuzeyinde Taşhane Burnu denize doğru bir çıkıntı yapar. Kıyı boyunda Çamlık, Uzunkum, Göleli ve Curi plajları bulunmaktadır.
İl Merkezine 77 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 740 km2 olup, 2000 Yılı Genel Nüfus sayımı sonuçlarına göre; toplam nüfusu 126.124’tür.
İlçede Karadeniz iklimi hüküm sürmekte olup, yazları sıcak, kışları soğuk geçmektedir. Kış ayları genellikle yağmur ve kar yağışlıdır. Her mevsimde yağış görülür.
İlçenin ekonomisi tarım, hayvancılık, balıkçılık, ticaret ve küçük sanayie dayalıdır. Yetiştirilen tarımsal ürünlerin başında fındık, mısır, patates, elma ve armut gelmektedir. Az miktarda yulaf ve buğday yetiştirilir. Ayrıca sebze ve meyve üretimi de yapılmaktadır. Hayvancılıkta; ilçe arazisinin çoğunluğu tarıma ayrıldığından ve otlakların azlığından daha çok ahır hayvancılığı yapılmaktadır. Balıkçılık ilçe ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Sanayi kuruluşu olarak ilçede çimento fabrikası, fındık kırma fabrikaları, lastik ve plastik fabrikası, kösele fabrikası, çömlek fabrikaları ve Çataltepe Suyu Şişeleme Tesisleri bulunmaktadır.
Ünye’nin adı Latince ve Yunanca eski metinlerde İnaos, Oenes, Oinoe, Oinoie, Onea, Oenoe, Unieh, Unie, Unia gibi değişik şekillerde geçmektedir. Kuruluşundan bu yana şehrin ismi değişmeden Ünye olarak devam etmiştir.
Ünye yöresi eski bir yerleşim alanı olup, eski çağ tarihi Paleolitik Çağa kadar inmektedir.İlkçağda Khalyblerin Yurdu olan Ünye’nin kıyı kesiminde MÖ.VIII.yüzyılda Miletoslu kolonistler yerleşmiştir. Yazılı tarihlerden öğrenildiğine göre; MÖ.2000’lerde Sinop ile Perşembe arasındaki bölgeye Kaşkalar yerleşmiş ve bunlar Hititlerle sürekli savaşmışlardır. MÖ.XII.yüzyıldan sonra Ünye’nin tarihi konusunda bilgiler yetersizdir.
MÖ.IX.yüzyılda İskitler Kuzey Karadeniz ile birlikte Ünye’yi de ele geçirmişlerdir. Pers ve Makedonya egemenliğinden sonra MÖ.I.yüzyılda Romalılarla Pontus Devleti bölgeyi ele geçirmek için mücadele etmişler ve MÖ.71 yılında Romalılar yöreye hakim olmuşlardır. Bizans döneminde Ünye ve çevresi merkezi Niksar’da olan Pontus Polemoniacus bölgesine bağlı kalmıştır. 733 ve 739 yıllarında yöre Arap saldırılarına uğramıştır. Abbasiler Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi ile birlikte Ünye’yi de (843) ele geçirmişlerdir.
Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra Anadolu Selçukluları’na bağlı olan Danişmendliler Ünye yöresine hakim olmuşlardır. Selçuklu devletinin yıkılmasından sonra yörede İlhanlı Devleti, Eretna Beyliği, Kadı Burhanettin Beylikleri egemenlik kurmuşlardır. XIV.yüzyılın sonlarına doğru Hacıemiroğulları Ordu’nun bir bölümünde olduğu gibi buraya da hakim olmuşlardır. Fatih Sultan Mehmet’in 1461’de Rum Pontus Devletini ortadan kaldırmasından sonra Osmanlı topraklarına katılmıştır.
XVI.yüzyılın ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman’ın kanunnamelerine göre Ünye’nin dahil olduğu Canik livası Sivas eyaletine bağlanmıştı.
XVII.yüzyılda Ünye ve çevresi Celali İsyanlarından etkilenmiştir. Ünye Karadeniz ve Anadolu arasındaki ticaret alım satımının yapıldığı ve gemilerle nakledildiği bir ticaret limanı idi. 1867 yılında yapılan idari taksimata göre Trabzon vilayetine bağlı Canik (Ordu) sancağının 4 kazasından biri idi. Cumhuriyetin ilanından sonra Ordu İline bağlı ilçe konumunu sürdürmüştür.
İlçede günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Çarşı ve Orta Mahalle Kilise kalıntıları, XIX.yüzyılda Ünye Sancak Beyi Süleyman Paşa’nın yaptırmış olduğu Sancakbeyi (Hazinedaroğulları) Sarayı’nın surları, Şeyhnus Evliyası olarak bilinen Türbe, Tiryaki Hasan Paşa Türbesi ve Ünye (Çaleoğlu) Kalesi, Saray Camisi, Hacı Osman Ağa Camisi, Çifte Hamam, Kaya Mezarları, Sivil Mimari Örnekleri bulunmaktadır.
ÜNYE KALESİ; Ünye-Niksar yolu üzerinde ve İlçe merkezine 7 km uzaklıktadır.
Volkanik bir tepe üzerine kurulmuş olan Kalenin kesin olarak ne zaman yapıldığı belirlenememiştir. Ancak, Kalenin Pontus Krallığı döneminde kullanıldığı bilinmektedir. Kale'deki yer altına inen ve denize kadar ulaştığı rivayet edilen dehlizler, kaya mezarları ve sarnıçlar en fazla ilgi çeken yerlerdir.
KAYA MEZARLARI; Ünye çevresinde muhtelif yerlerde çeşitli dönemlerden kalma kaya mezarları vardır.
Tozkoparan Kaya Mezarları: Ünye İlçe merkezine 5 km. uzaklıkta Gürpınar köyünde bulunmaktadır. Mezar girişi büyük yuvarlak kemerli ve derin iniş vardır, buradan içiçe iki odaya geçilmektedir.
Sırma (Kadavat) Kaya Mezarı:
Ünye’ye 20 km uzaklıkta, Tekkiraz Beldesi, Sırma- Kadavat mahallesinde bulunan kaya mezarı tam olarak tarihi bilinmemekle beraber Helenistik döneme ait olduğu sanılmaktadır. Bu mezarlar anıtsal büyüklüktedir.
Yazkonağı Mağarası
Burası henüz daha yeni keşfedilmiştir. Yazkonağı köyü sınırları içinde olduğu için bu ad verilmiştir. 2002 yılındahazırlanan bir rapora göre mağara kireç taşlarından oluşmuştur. Mağara girişten itibaren iki kola ayrılmaktadır. Kolllardan biri ana mağarayı oluşturmakta olup galeri görünümünde uzanmaktadır.
Bu kolun girişten itibaren 250 metre kadarlık bir bölümü ziyarete açılabilir niteliktedir. Bu kısım on metre yüksekliği ve 20 metre yükseklikteki bir üst merkezden dökülen bir suyun aktığı görkemli bir boşluk ile son bulmaktadır. Buradan sonraki kısım ziyaretçilerin girişine uygun değildir.
Yazkonağı mağarası ziyarete açılabilir niteliktedir. Ünye’ye gelen Kültür bakanı mağaranın turizme açılması için gerekli çalışmaları başlatmıştır. Ulaşım köye çalışan dolmuşlarla veya özel otomobillerle yapılmaktadır. Konuya hakim olmayanların yalnız başlarına gitmeleri sakıncalıdır.
YUNUS EMRE TÜRBESİ; Şiirlerinde insan sevgisini ve barışı ön plana çıkaran büyük tasavvuf Şairi Yunus Emre'nin mezarı Ünye'dedir.
İlçeye 2 km uzaklıkta, Kiraztepe mevkiindeki mezarın üstüne 1998 yılında Ünye Belediyesi tarafından türbe yaptırılmıştır. Hümanist hayat felsefenden dolayı bütün dünyada evrensel bir şahsiyet olarak tanınan Yunus Emre'nin Türbesi İlçedeki en önemli ziyaret yerlerindendir.
AYA NİKOLA; Halk arasında Ayanikola olarak bilinen, Ünye'nin kuzeybatısında, şehir çıkışında bulunan küçük bir yarımadadır. Üstünde, çevre duvarlarının kalıntıları ile kilise olduğu bilinen eski bir yapının kalıntıları vardır.
Son yıllarda yapılan araştırmalar, Hıristiyan aleminde "Noel Baba" olarak bilinen Aya Nicholas (Aziz Nikola )'ın burada yaşadığını ortaya çıkarmıştır. Aynı araştırmaların sonuçlarına göre Aya Nikola, Oğuz Boyundan Türk bir ailenin çocuğudur. Sarı Saltık olan adı, 6 yaşlarındayken ailesinin Hıristiyan olmasıyla Nicholas (Nikola) olarak değiştirilmiştir. Nikola büyüdüğünde, Yarımadadaki kilisede rahiplik yapmış, denizcilikle uğraşmıştır.
ESKİ ÜNYE EVLERİ; Tipik Karadeniz mimarisinin en güzel örnekleri eski Ünye evleridir.
Şehir merkezinde bulunan tarihi evlerden yaklaşık 80 tanesi günümüze kadar ayakta kalabilmiştir. Mimari özellikleri ve süslemeleri ile ilgi çeken evlerden bazıları son yıllarda restore edilmektedir.
KADILAR YOKUŞU
Osmanlı İmparatorluğu döneminde Ünye'den çok sayıda ünlü kadı (hakim) yetişmiş ve çoğunluğu bu kadılardan oluşan sakinlerinden dolayı bir sokağa "Kadılar Yokuşu" denilmiştir. Şehir merkezinde, kıyıya dik olarak inen ve Cumhuriyet Meydanına bağlanan Kadılar Yokuşu İlçenin mutlaka görülmesi gereken yerlerindendir. Çünkü, tarihi Ünye evlerinin en gösterişlileri buradadır.
KİLİSE; Ortayılmazlar Mahallesi sınırları içinde Yalı Mevkiindeki Kilise Kesme taştan yapılmış, çatısı kiremit örtülü, süsleme ve resim bulunmayan sade bir yapıdır. Ünye Belediyesi tarafından 1994 yılında restore ettirilmiştir.
HAMAMLAR; İlçede şehir merkezinde biri faal 3 tane tarihi hamam vardır. Şehir merkezinde Saray Caddesinde bulunan Eski Hamam ve Bakırcılar Arastası arkasında bulunan Çifta Hamam kullanılmamaktadır. Eski Hamam kısmen iyi durumda olmasına rağmen restorasyona ihtiyaç vardır. Roma döneminden kaldığı sanılan Çifte Hamam harabe halindedir. Cumhuriyet Meydanı, Kadılar Yokuşu başında bulunan Yeni Hamam ise halen faal olarak hizmet vermektedir.
Saray Hamamı
Şehir merkezinde Saray Caddesi’nde bulunan bu hamam 1960 yılında faaliyetine son vermiş olup ogün bugün terkedilmiş bir vaziyette durmaktadır. 1800 lü yıllarda Ermeni taş ustaları tarafından Ünye’den çıkarılan taşlarla yapılmıştır, burayı, Süleyman Paşa, Sarayı yaptırırken saray halkı ive misafirlerin kullanımı için yaptırdığından Saray Hamamı denmektedir.
Çifte Hamam
Bakırcılar arastasında bulunan çift kubbeli bu hamamın özelliği hakkında araştırmacı Yaşar Karaduman “Ünye’nin hamamları” adlı yazısında bu hamamda aynı anda kadınların ve erkeklerin birbirlerini görmeden yıkandıklarını yazar kubbelerin biri kadınlara biri erkeklere aittir, giriş kapıları ayrıdır. Bu hamam da 1800 lü yıllarının başında Ermeni taş ustaları tarafından Taşhane burnundan çıkarılan kesme taşlardan yapılmıştır. Bu hamamda bugün harabe haldedir.
BAKIRCILAR ARASTASI
Yüzyıllarca hem Ünye'nin hem de bütün yörenin en önemli alışveriş merkezi olan Tarihi Bakırcılar Arastası, geçmişteki canlılığım yitirmiş olsa da hala çekiç sesleri yükselen, otantik eşyaları ile birer küçük müze gibi duran tarihi dükkânları gezip-görmek geçmişe yapılan yolculuk gibidir.
SARAY SURLARI
Cumhuriyet Meydanında Anıt çınarın önünden kuzeye giden yolun sol tarafında yükselen surlar bir saraya aittir. On dokuzuncu yüzyılın başlarında Sancak Beyi Süleyman Paşa tarafından. Deniz kenarında surlar üstüne yaptırılmış olan saray, aynı yüzyılın ortalarına doğru yanmış ve geriye bu surlar kalmıştır. Dönemin en önemli mimari şaheserlerinden biri olarak kabul edilen saray, batılı ressamlara esin kaynağı olmuştur.
ANIT AĞAÇLAR
Ünye şehir merkezinde çok sayıda yaşlı çınar ağacı vardır. .Bu ağaçlardan iki tanesi ise anıt ağaç statüsündedir. Cumhuriyet Meydanında bulunan tarihi çınar ağacının yaklaşık 500 yaşında olduğu hesaplanmıştır. Fatih Sultan Mehmet Caddesindeki Çınar ağacı da Cumhuriyet Meydanındaki ile aynı yaşlardadır.
Tiryaki Hasan Paşanın Mezarı
Mezarı tam dörtyüz yıl sonra bir inşaat sırasında çıkan mezar taşındaki yazılar okununca bulundu. Mezar taşında Osmanlıca, “Burada Kanije Kahramanı Tiryaki Hasan Paşa yatmaktadır” yazılı idi. Ünyeliler ona bir mezar yaptılar. Cumhuriyet Meydanında Öğretmen evinin duvarının dibindedir. Yürüyerek ulaşılabilir ve ziyaret edilebilir.
DİĞER TARİHİ YERLER VE YAPILAR; Ünye ve çevresinde yukarıda sayılanlardan başka çok sayıda eski kale, han, hamam, konak, su değirmeni, çeşme, köprü, cami, şadırvan, mezarlık, kilise, ve yola rastlamak mümkündür. Gencağa Kalesi, Erenyurt Kalesi, Şahinkale, Kabadirek Camii, Kale Köyü Çeşmesi, Beylercedeki Hatipler Konağı, Ericek Yaylasından geçen Kral Yolu ve Kavaklardaki Osmanlı döneminden kalma mezarlık bunlardan bazılarıdır. Ancak, yörede bulunan tarihi yapıların tam bir envanteri henüz çıkarılamamıştır