Batı Karadeniz Bölgesi’nde, Kastamonu İli’ne bağlı bir ilçe olan Tosya, batısında Çankırı iline bağlı Ilgaz (Koçhisar), güneyinde Çorum iline bağlı İskilip, doğusunda yine Çorum iline bağlı Kargı ve Osmancık, kuzeyinde Kastamonu ili Merkez ilçeleri ve kuzeydoğuda da Taşköprü ile çevrilidir. İlçe merkezi Devrez Çayının 6-6,5 km. kuzeyinde Ilgaz Dağlarının devamı olan Tosya Dağı (Gavurdağı)’nın güneydoğusu arasındaki düzlükte kurulmuştur.
İlçe toprakları İlin güneyinden Devrez vadisine açılan düz bir arazi ile doğu, batı ve kuzey cephelerinden ise dağlarla kaplıdır. Kuzey ve kuzeybatı kesimini doruğu ilçe sınırları dışında kalan Ilgaz dağı, güney kesimini de Köroğlu Dağlarının doğu uzantıları engebelendirir. Orta kesiminde Kuzey Anadolu Kırık Kuşağı üstünde bulunan bir çukurluk vardır.
İlçe topraklarını Ilgaz Dağları eteklerinden çıkarak Kargı ilçesinde Kızılırmak nehrine karışan Devrez Çayı sulamaktadır. Tektonik açıdan çok oynak olan bu kesimde, Devrez çayı vadi tabanının genişlediği alanda yer alan ve Tosya Ovası yer almaktadır. İlçede bir diğer akarsuyu Deringöz Çayı’dır. İlçenin bulunduğu arazinin en yüksek yeri deniz seviyesine göre 955 m., en alçak yeri 780 m. ve orta noktası da 854 m.dir. Kastamonu’ya 70 km. uzaklıkta olup, yüzölçümü 119.50 km2’dir. 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre toplam nüfusu 47.128’dir.
Bitki örtüsü olarak 750-1.000 m. arasında yaprağını kışın döken geniş yapraklı ağaçlar, çalı şeklini almış dikenli bitkiler bunlar arasında meşe, dağ fındığı, karaağaç dere ve çay kenarında kavak, söğüt düz kurak yerlerde ardıç, geven karaçalı gibi çeşitli bitkiler 1.000-1.700 m. arasındaki iğne yapraklı ağaçlar bitki örtüsünü oluşturmaktadır.Dağlık kesimlerdeki ormanlar, karaçam, sarıçam, gürgen, kayın, meşe ve köknar gibi ağaçlarla kaplıdır.
İlçe’de Karasal İklim hüküm sürmekte olup, kışlar sert, soğuk ve yağışlı, yazlar da serindir. Kuzey ve doğu rüzgarlarının etkisi altındadır. Yıldız, lodos, ve poyrazdır. En soğuk günler Ocak ayında, en sıcak günler Temmuz ayında görülmektedir.
İlçenin ekonomisi tarım, ormancılık, hayvancılık ve sanayie dayanmaktadır.Yetiştirilen başlıca ürünler, buğday, şeker pancarı, pirinç, elma, armut ve patatestir. Orman ürünleri ilçenin en önemli gelir kaynaklarındandır. Hayvancılıkta koyun ve Ankara keçisi besiciliği yanında arıcılık da yapılmaktadır. İlçenin başlıca sanayi kuruluşları meyve suyu, yem, orman ürünleri, metal eşya ve plastik ayakkabı fabrikaları ile çeltik atölyeleridir. Yörede üretilen peştamal, hamam keseleri çok ünlüdür. Dağlık alanlarda yaşayan geyikler için bir koruma ve üretme alanı kurulmuştur. Ayrıca ilçe topraklarında mangenez ve linyit yatakları bulunmaktadır.
İlçenin İlkçağ tarihi ile ilgili kesin bilgi bulunmamakla beraber, M.Ö. 1100-700 yılları arasında Kastamonu ve çevresinde Paflagonialıların egemenlik kurdukları bilinmektedir. Paflagonia’nın sınırları içerisinde yer aldığı sanılan yörede, Hititler, Frigyalılar, Kimmerler ve Lydialıların egemen olmuş, M.Ö.IV.yüzyılda Perslerin eline geçmiştir. M.Ö.IV.yüzyılda Büyük İskender Anadolu’nun büyük bir bölümü ile Kastamonu yöresini de egemenliği altına almıştır. İskender’in ölümünden sonra yöreyi ele geçiren Pontus Krallığı M.Ö.I.yüzyılda Romalılar tarafından ortadan kaldırılmıştır. Uzun süre Roma İmparatorluğu sınırları içinde kalan yöre M.S.395 yılında İmparatorluğun bölünmesiyle Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) toprakları içerisinde kalmıştır.
Bizanslılar döneminde Dokeia olarak anılan kent, Tosya’nın orta kesiminde yer almaktadır. Devrez Vadisi’ne açılan Kuruçay Vadisi’nde kurulmuş olan Dokeia çevresindeki önemli bir ticaret merkezi konumunda idi.
Bizanslılardan sonra, Anadolu Selçuklularının eline geçen ve Bizanslılar ile sık sık el değiştiren yöre, daha sonra Danişmendlerin, XIII yüzyılda Çobanoğullarının ve XIV.yüzyılda da Candaroğullarının egemenliği altına girmiştir. 1392 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Ankara Savaşı’ndan (1402) sonra Sinop’ta yaşayan İsfendiyar Bey yöreye hakim olmuştur. Osmanlı birliğini yeniden kurmayı başaran Çelebi Sultan Mehmet İsfendiyar Bey’i kendisine bağlamış ve Candaroğullarının Osmanlılara katılmasını sağlamıştır. Bunun ardından 1461’de Fatih Sultan Mehmet zamanında yöre, kesin olarak Osmanlı toprakları içerisine alınmıştır.
1796-1802 tarihli Tosya Şer’iyye Siciline göre, Kastamonu’ya bağlı Çankırı Sancağının bir kaza idi. XIX.yüzyılda Osmanlıların yeniden yaptığı idari düzenlemeler sonunda, esas yönetim birimi olan sancak, Tanzimat tan sonra liva, eyaletler de Vilayet olmuştur. 1869 yılında yayınlanan Vilayet Salnamesine göre, Kastamonu dört Sancaktan oluşmaktadır. Tosya bu salnameye göre Çankırı sancağından ayrılarak Kastamonu sancağına bağlanmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra 1926 yılında da ilçe konumuna getirilmiştir.
İlçede günümüze gelebilen tarihi eserler arasında; Abdurrahman Paşa Camisi, Gavur Kayası Kalesi, Emirler Şehri Kalesi, Büyük Hamam, Tekke Hamamı, Küçük Hamamı (Vıkvık Hamam), Ali Osman Ağa Çeşmesi, Karasu Çeşmesi, Halim Baba Çeşmesi ve Dere Çeşmesi bulunmaktadır.
Gavur Kayası Kalesi
Kastamonu Tosya ilçesinde Devrez çayı’nın kenarında doğal ve sarp bir kayalığın kale olduğu ileri sürülmüştür. Bu kayaya kuzeybatısından çıkılmakta olup, burada bazı temel kalıntıları, bir kaya mezarı ve bir tünel bulunmaktadır. Ayrıca kalenin doğusunda iki köprü ayağının bulunuşu da buradan önemli bir yolun geçtiğine işaret etmektedir. Büyük olasılıkla kale olarak nitelenen bu yerin köprüyü koruyan bir karakol olduğu sanılmaktadır.
Emirler Şehri Kalesi
Kastamonu Tosya ilçesinde, Sofular ile Kuşçular Köyü arasında bulunan bu kalenin ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Yalnızca XVII.yüzyıl başlarında gezgin Polonyalı Simeon buradan geçmiş ve şehrin doğuya bakan yüksek yamacında bir paşanın oturduğu kale ile bir kervansaray olduğunu anılarında yazmıştır.
Günümüze bu kalden sadece sur kalıntıları gelmiş olup, bu kalıntılar kale hakkında bilgi vermekten çok uzaktır.
Abdurrahman Paşa Camisi
Kastamonu Tosya ilçe merkezinde bulunan bu camiyi, Maraşlı Abdurrahman Paşa 1584 yılında yaptırmıştır. Cami 1917 yılında onarılmış, 1943 yılında depremde hasar görmüş ve yeniden onarılmıştır. Bu onarım sırasında ibadet mekanındaki kalem işleri ve caminin kuzeybatısında bulunan çokgen gövdeli minaresi yeniden yapılmıştır. Yeni Cami olarak da tanınan Abdurrahman Paşa Camisi çevreye hakim bir konumda olup, 2459.15 m2’lik bir alan üzerinde olup, cami 732 m2’lik bölümde inşa edilmiştir. Mimar Sinan’ın merkezi planlı yapılar grubu içerisinde bulunmaktadır.
Cami kesme taş ve tuğladan yapılmıştır. Duvar örgüsünde kesme taş ve tuğlalar özgün bir biçimde ve dengeli olarak kullanılmıştır. Dikdörtgen planlı caminin ibadet mekanını dört yarım kubbenin desteklediği merkezi bir kubbe örtmüştür. Bu kubbe dört paye üzerine oturmaktadır. Simetrik plan düzeninde olmayan caminin kuzey köşelerine küçük kubbeler yerleştirilmiş, ancak güney kısmında bu kubbelere yer verilmemiştir. Caminin mihrabı beş kenarlı olup, ön kısmı yarım kubbe ile örtülmüş ve dışarıya doğru da çıkıntılıdır. Mihrabın sağ ve solunda dört adet mermer sütun bulunmaktadır. Bu sütunların buraya konulmasının nedeni ise, herhangi bir kaymada terazi görevini göstererek sıkışmakta ve dönme özelliğini kaybetmesidir. İbadet mekanı çok sayıdaki pencerelerle aydınlatılmıştır. Son cemaat yeri üzeri kubbeli, beş bölüm halindedir. Bu bölümler sivri kemerlerle altı sütunun birbirine bağlanmasından meydana gelmiştir. Caminin içerisi ve dışındaki taş işçiliğinde mukarnasların sık sık kullanıldığı görülmektedir.
Cami günümüze iyi bir durumda gelebilmiştir.
Tekke Hamamı
Kastamonu Tosya ilçesi, Hocaimat Mahallesi’nde bulunan bu hamamı Şeyh İsmaili Rumi yaptırmıştır. Hamam XVII.yüzyılın ortalarına tarihlendirilmektedir.
Klasik Osmanlı hamamları arasında tek hamam olarak nitelendirilen gruptandır. Moloz taştan yapılmış olan hamam, soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Hamam içerisindeki taştan bir aslan ağzından suların akması başlıca özelliğidir. Ayrıca hamama Şeyh Kurnası adı verilen bir de oda eklenmiştir.
Büyük Hamam
Kastamonu Tosya ilçesinde, çarşı içerisindeki bu hamamın, Candaroğullarından İbrahim Bey’in yaptırdığı sanılmaktadır.
Moloz taştan yapılmış olan hamam, soğukluk, ılıklık ve sıcaklık bölümlerinden meydana gelmiştir. Hamam 1932 yılında yanmış, 1943 yılında depremden zarar görmüş, orijinalliğini bütünü ile yitirmiştir. Günümüzde onarılmış olup halen kullanılmaktadır.
Küçük Hamam (Vıkvık Hamamı)
Kastamonu Tosya ilçesinde, çarşı içersisinde bulunan bu hamamın ne zaman yapıldığı konusunda bir bilgi bulunmamaktadır. Rastlantı sonucu, kazı sırasında bulunan hamam Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiş ve orijinalliğini bütünüyle yitirmiştir.