GUGLIELMO LETTERI (1926 - 2006)
1926 yılında İtalya’nın Roma şehrinde doğan Guglielmo Letteri, Türk okuyucusuna çok tanıdık gelen bir isim. Bir zamanlar Teks’in Galep’ten sonra ikinci ressamı olan Letteri’nin bir çok Teks macerasında imzası vardır. O yine unutulmaz Teks ressamlarından Nicolo ile birlikte Teks’e değişik bir yorum ve canlı bir soluk getirmiştir. Onun çizdiği maceraları çizgi roman okuyan bir çok kişi ucundan kıyısından mutlaka hatırlayacaktır. Alex Raymond stilinde temiz ve net çizgilere sahip olan Letteri hakkında söylenenlere gelince: Maceraperest Çizgilerde uzun yıllar editörlük, çevirmenlik ve yayın danışmanlığı yapmış olan Zeynep Akkuş Mayıs 2002 tarihli Teks dergisinin editör sayfasında Letteri’yi şu cümlelerle anlatır:
“ 40 yıla yakın bir süredir Teks çizerleri arasında yer alan Letteri, 11 Ocak 1926’da Roma’da doğdu. Arnavutluk, Arjantin, Uruguay ve Brezilya gibi ülkelerde, Venedik, Lizbon ve Londra gibi şehirlerde bulundu. Çizerliğe, 1948’de Arjantin’de yaşadığı sırada başladı. Hugo Pratt, Alberto Ongaro, Sergio Tarquinio ve Mario Faustinelli gibi sanatçılarla birlikte Abril ve Columba gibi yayınevlerinde çalıştı. 1958’de Fleetway’de çalışmak üzere Londra’ya gitti. 1964’te Teks çizerleri arasına katılmak üzere İtalya’ya döndü. Rip Kirby’deki çizgileriyle Alex Raymond’u ve Lone Ranger’deki çizgileriyle Charles Flanders’i hatırlatan Letteri, “temiz” çizgileriyle tanınır.”
Bana Guglielmo Letteri ile ilgili harika bir kitap armağan eden Zeynep Akkuş’a buradan bir selam yollayarak gelelim Letteri hakkında Türkiye’de çizgi roman denilince ilk akla gelen isimlerden biri olan Levent Cantek’in söylediklerine. Maceraperest Çizgiler tarafından 3 ayda bir yayınlanan çizgi roman araştırma dergisi Serüven’in 2. sayısında Levent Cantek, yine Maceraperest Çizgiler tarafından yayınlanmış ilk Maxi Tex cildi hakkında yorumlarını yazarken, Letteri’ye de değinir. Senaryosunu Ken Parker’in yaratıcılarından Berardi’nin yazdığı Oklahoma macerasından söz ederken Letteri için şu yorumu yapar Cantek. “Öykünün teks üretimlerinden farksız görünmesinin bir nedeni de yıllarca Teks çizmiş Letteri’nin pitoresk olmayan, muhabbetsiz çizgileri. Kişisel olarak, gördüğüm en ifadesiz ve soğuk Alex Raymond izleyicisi Letteri’dir. Öte yandan, kendine özgü bir çinisi olmadığını da söyleyemem, öyle ki, yetmişli yıllarda çizgi romana başlamış kimi yerli çizerleri etkilemiştir. Örneğin, Refet Kartal’ın hal tercümesinde Letteri çinisinin hayati bir yeri vardır.” Gördüğünüz gibi yorumlar çeşitli olabiliyor.
Maceraperest Çizgiler tarafından Türkiye’de ilk defa yayınlanmaya başlanmış olan Tex büyük boy albümlerin birincisi olan “Büyük Macera” da Decio Canzio ise, Letteri’yi şu cümlelerle anlatır.
“Guglielmo Letteri Teks’in ikinci çizeridir. Kişilikli, inandırıcı çizimleri otuz yıldan bu yana okurlarla yoğun bir ilişki kurmuştur. Letteri, çizimlerinde yoğun heyecanlara yer veren bir çizerdir. Yalın, konunun özünü yansıtan bir çizim anlayışına sahiptir. Anlatılan öykünün hep en vurucu yönlerini gündeme getirir. Letteri’nin her çizgisi işlevseldir, her çizgisi anlam yüklüdür. Letteri için insan yüzü, duyguları yansıtmaktan çok bir kompozisyonun parçası olarak önem taşır. Çizdiği portreler hareketli, içtenlikli, saygın ve belirgindir. Bizler için yadırgatıcı sayılabilecek durumlarda bu kişilerinin büyük bir rahatlıkla, hiç telaşlanmadan birbirleriyle konuşmaları bizde büyük bir hayranlık uyandırır. Bu kişilerde klasik dünyanın insanlarının kahramanlık anlayışını buluruz. Eski çağ testilerine çizilen ya da o dönemin destanlarında konu edilen kahramanlarla Letteri’nin kahramanları benzer davranışlar içindedir. Güçlü duygu belirtilerinin olmadığı ortamlarda okur, çizimin etkilerine daha açık olur ve Letteri’nin duyarsız izlenimi uyandıran kahramanlarını çevreleyen ortamın fanstastk yönünü daha iyi kavrar. Bu Romalı sanatçının Teks’in “büyülü” serüvenlerindeki başarısı sanırım yukardaki özelliklerinin sonucudur. Morisco’nun, Rakos’un, Diablero’nun serüvenleri, San Francisco batakhaneleri, Mesas Encantadas, eski Aztek piramitleri vb çizerin bu özelliklerinin başarıyla yansıtır.”
Sevgili arkadaşım Levent Cantek ile koloni@yahoogroups.com posta listesinde bu konuda geçen bir tartışmamızda aşağı yukarı şöyle konuşulmuştu. Milazzo ile ilgili bir yazışmada söz dönüp dolaşıp benim Letteri sevgime gelmişti. Mealen Levent, “Milazzo özgün çizgileri olan bir çizer, Letteri ise iş yetiştirme telaşında olan bir çizerdir” demişti. Sanıyorum çizerlere yüklenen bir çok nitelik vardır. Milazzo, Pratt, Moebius gibi bazı çizerler gerçekten uluslar arası üne sahiptir, özgündür. Bir de çizerler arasında Letteri, Donatelli gibi ikinci ressamlar ya da birinci ressama yardım eden Muzzi ve Francesco Gamba gibi çizerler bulunmaktadır. Özetle şahsi fikrim: Milazzo’yu, Hugo Pratt’ı herkes sever. Mühim olan Letteri’yi sevmektir. (!)
Letteri çizimi Pecos Bill dergileri Türkiye’de yayınlandı mı bilemiyorum. Ancak Letteri’nin Pecos Bill’e de Teks’ten önce emek verdiği gerçeği var. Lucca Comics fuarı için hazırlanmış Glamour International Production ürünü Letteri’yi tanıtan kitapçıkta Letteri çizimi Pecos Bill’den bahsediliyor. Fakat mutlaka Letteri’yi Türk okuyucusuna sevdiren onun yaptığı Teks çizimleridir. Ceylan Yayınları’nın 1960-1970 arasında yayınladığı Teks fasikülleri elimde yok. Yine aynı şekilde Çetin Karakoç tarafından 1970-1978 yılları arasında yayınlanmış Süper Teks fasiküllerinin hepsi elimde bulunmuyor. Anlaşılan eksiksiz bir Teks külliyatı için Maceraperest’in Altın Teks serisini takip etmek en doğru yol oluyor. Bu heyecan verici seride bir süre sonra Galep çizimi serüvenlerin yanı sıra Nicolo ve Letteri çizimi maceralar da görünmeye başlayacak, Teks’i bugünlere taşıyan ustalarla da tanışacağız.
LETTERI’NİN ÇİZDİĞİ MACERALAR VE TÜRKİYE’DEKİ KARŞILIKLARI
1. “Piombo Caldo” İtalya’da Letteri’nin çizdiği ilk Teks macerası (Tex Gigante No 68-69 141 sayfa) 1964 (1966). Bunun hangi Ceylan Teks ya da Süper Teks fasiküllerine denk geldiğini bilmiyorum. “Kayalar Arasında Tuzak, Maceraperest Altin Seri 68-69 (2009)”
2. “New Orleans” (Tex Gigante72-73 107 sayfa) “Esrarengiz Define” Süper Teks Fasikül 105-107
3. “Il Tesoro Del Tempio” (Tex Gigante 76-77 134 sayfa) “Gizli Vadi” Süper Teks Fasikül 67-70
4. “Sulle Rive Del Brazos” (Tex Gigante 80-81 107 sayfa) “Nehir Haydutları” Süper Teks Fasikül 153-155
5. “L’enigma Della Lanci” (Tex Gigante 20-23 107 sayfa) “Büyülü Mızrak” Süper Teks Fasikül 61-62
6. “Il Misterioso Mister P” (Tex Gigante 86-87 107 sayfa) “Esrarengiz Mister P” Süper Teks Fasikül 73-75
7. “Il Profeta Rosso” (Tex Gigante 88-89 146 sayfa) “Kızıl Peygamber” Süper Teks Fasikül 275-280
8. “La Carovana Dell’oro” (Tex Gigante 95-96 145 sayfa) “Altın Hırsızları” Süper Teks Fasikül 77-80
9. “Il Signore Dell’abisso” (Tex Gigante 101-103 322 sayfa) “Vahşi Takip” Süper Teks Fasikül 56-61
10. “Chinatown” (Tex Gigante 109-113 370 sayfa) “Ejderin Dönüşü” Süper Teks Fasikül 92-99
11. “La Legge Del Piu Forte” (Tex Gigante 117-120 355 sayfa) “Kanun Benim” Süper Teks Fasikül 124-132
12. “Conestoga” (Tex Gigante 131-134 320 sayfa) “Komançi Oku” Süper Teks Fasikül 286-296
13. “Diablero” (Tex Gigante 135-137 240 sayfa) “Şeytanlar Vadisi” Süper Teks Fasikül 190-195
14. “Arizona” (Tex gigante 139-141 197 sayfa) “Çöl Mahkumları” Süper Teks Fasikül 133-137
15. “Una Campana Per Lucero” (Tex Gigante 151-154 320 sayfa) “Meskalerolar” Süper Teks Fasikül 222-232
16. “Il Fiore Della Morte” (Tex Gigante 160-162 151 sayfa) “Ölüm Çiçeği” (Gökten Gelen Ölüm) Süper Teks Fasikül 254-259
17. “Il Lacio Nero” (Tex Gigante 171-175 372 sayfa) “Kara Düğüm” (Çin Mahallesi) Süper Teks Fasikül 321-332, Ceylan Teks (186’lık) Albüm 88-93
18. “L’uomo Dai Cento Volti” (Tex Gigante 185-196 109 sayfa) “Tex Willer’i Tutuklayın” (Proteus’un ikinci gelişi.) Süper Teks Fasikül 346-349 Ceylan Teks (186’lık) Albüm 27-29
19. “Il Tesero Di Victorio” (Tex gigante 191-193 157 sayfa) “Büyücü Nana” Süper Teks Fasikül 367-372 Ceylan Teks (186’lık) Albüm 67-69
20. “Gli Scorridori Del Rio Grande” (Tex Gigante 196-199 271 sayfa) “Rio Grande Nehri Avcıları” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 77-80
21. “Tucson” (Tex Gigante 211-213 330 sayfa) ?
22. “Il Complotto” (Tex Gigante 219-220 156 sayfa) “Washington Tuzağı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 19-20 Ceylan Teks (69’luk) Albüm 12-14
23. “La Piramide Misteriosa” (Tex Gigante 228-229 179 sayfa) “Piramidin Esrarı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 2-4, 175-177
24. “Scacco Matto” (Tex Gigante 232-233 114 sayfa) “Posta Arabasına Saldırı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 7-8, 181-183
25. “Ombre Del Passato” (Tex gigante 239-240 155 sayfa) “Esrarengiz Ada” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 42-43
26. “Artigli Nelle Tenebre” (Tex Gigante 253-254 193 sayfa) “Karanlığın Pençeleri” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 61-63
27. “La Pista Nel Cielo” (Tex gigante 256-257 108 sayfa) “Başı Belada Olan Bir Şerif” Ceylan Teks (186’lık) Seri 66-69
28. “Il Segreto Della Sierra Madre” (Tex Gigante 269-270 199 sayfa) “Sierra Madre’nin Esrarı” Ceylan Teks (186’lık Seri) 158-160
29. “Gli Spietati” (Tex Gigante 277-279 210 sayfa) “Taşlaşan Orman” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 21-24
30. “L’uomo Nell’ombra” (Tex Gigante 285-287 252 sayfa) “Teksas’lı Rancer” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 31-35
31. “Luna Comanche” (Tex gigante 295-296 160 sayfa) “Komançi Ayı” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 49-51
32. “La Locanda Dei Fantasmi” (Tex Gigante 301-302 175 sayfa) “Hayaletler Hanı” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 58-62
33. “La Minaccia Invisibile” (Tex Gigante 309-310 181 sayfa) “Sanghay’lı Kadının Dramı” Ceylan Teks (6’lık) Albüm 5’de yarım kalıyor, daha sonra 1991 yılında Alfa Teks “Görünmez Tehlike” Albüm 1 ile macerayı devam ettiriyor. (Kalan yerden mi devam ettiriyor yoksa değişen format nedeniyle atlanan sayfalar var mı bilemiyorum.)
34. “L’Inafferrabile Proteus” (Tex Gigante 316-317 142 sayfa) “Yakalanmayan Proteus” (Proteus’un üçüncü ve şimdilik son gelişi.) Alfa Teks Albüm 7-8.
35. “Attentato A Washington” (Tex Gigante 324-326 292 sayfa) “Washington’da Tuzak” Alfa Teks Albüm 15-17
36. “La Miniera Del Terrore” (Tex Gigante 336-338 279 sayfa) “Korku Madeni” Alfa Teks Albüm 28-29
37. “Terra Violenta” (Tex Gigante 340-341 157 sayfa) “Kanunsuz Şehir” Milliyet Çocuk Eki.
38. “Il Medaglione Spagnolo” (Tex gigante 364 110 say fa) “İspanyol Madalyonu” Doğan Egmont Albüm11
39. “Oklohoma” (Maxi Tex 1 338 sayfa) “Oklahoma” Maceraperest Teks Efsanevi Teks Maceraları Cilt 4.
40. “Gli Uomini Giaguaro” (Tex Gigante 387-392 586 sayfa) “Puma Adamlar” Aksoy Teks Albüm 8-13 (En uzun Bonelli macerası)
41. “Il Messaggio Cifrato” (Tex Gigante 405-406 196 sayfa) “Şifreli Mesaj” Maceraperest Teks Albüm 5-6
42. “Orrore” (Tex Gigante 410-411 220 sayfa) “Dehşet” Maceraperest Teks Albüm 10-11
43. “Terrore A Silver Bell” (Tex Gigante 420-422 256 sayfa) “Gökten Gelen Işık” Maceraperest Teks Albüm 20-22
44. “Il Ritorno Del Maestro” (Tex Gigante 435-437 268 sayfa) “Vahşi Batı Gösterisi” Maceraperest Teks Albüm 35-37
45. “Il Risveglio Della Mummia” (Tex Gigante 452-454 289 sayfa) Türkiye’de henüz yayınlanmadı.
Madenci ve Yılan Adam “Korku Madeni”
Senaryolar
G.L.Bonelli
Guida Nolitta (Sergio Bonelli)
C. Nizzi
M. Boselli
M. Medda
G. Berardi 1-25,27,28,29,31,33 ( 28 Giorgio Bonelli ile birlikte) ,37,38
26, 40
30, 32, 34, 35, 36, 41 ( 41 D.Canzio ile birlikte)
43, 44, 45
42
39
Letteri’nin Çizdiği Belli Başlı Teks Maceraları
Gizli Vadi: El Morisco’nun hayat bulduğu ilk Teks macerası. Aztek’leri isyana sürüklemek isteyen Prenses Esmeralda’ya karşı koymak için El Morisco’nun yardımını isteyen Teks ve Carson onun evine ilk defa geldiklerinde, uşak Eusebio’nun elinde kertenkeleye benzer garip bir yaratık vardır. El Morisco laboratuarından kahramanlarımız ve Eusebio arasındaki konuşmayı dinlemektedir. Güzel Esmeralda’nın havuzda yüzerken çıplak omuzlarının göründüğü kareleriyle hatırlanır. Dark Lady çizimlerinde Galep’i aratmayan Letteri ileriki maceralarda da ustalığını konuşturacaktır.
Şeytanlar Vadisi: Güzeller güzeli Mitla hiç unutulur mu. İtalyan kaynaktan öğrendiğime göre Letteri, Mitla’yı Raquel Welch’ten esinlenerek yaratmış. Letteri’nin çizimi Mitla bir güzel, Galep’in çizdiği kapaktaki Mitla ayrı bir güzel. Bu macerada Mitla hizmetine aldığı kişilere büyülü bir ilaç içirerek onları korkunç bir canavar Diablero haline getirmektedir. Güzeller güzeli Mitla’nın sonu bir yılan tarafından ısırılmakla gelir. Bu arada Teks ve Carson’un Mitla’nın illizyonlarından etkilenmemek için kulaklarını tıkadıkları kareler ilginçtir.
Büyülü Mızrak: Esrarengiz bir mızrak iki Apache kabilesi arasında sonu iyi olmayan bir rekabet çıkarmak üzeredir. Duruma el koyan Teks Cochise’in yardımıyla olayları çözüme kavuşturmaya çalışır. Son karelerde “Büyülü Mızrak”taki mücevhere uzun süre bakan Carson garip kabuslar görmekte ancak Teks’in mızrağa ateş etmesiyle trans halinden sıyrılmaktadır.
Esrarengiz Mister P: Proteus’un ilk ortaya çıkışı. Bölge savcısı yeğeni Perry Drayton’un yasa dışı işlere karıştığını bilmiyordur. İlk maceradan sonra Letteri Proteus’u daha geniş alınlı ve saçları sakaklarında seyrekleşmiş olarak çizer. Belki de Yuma geçirdiği günler Proteus’u o hale getirmiştir kimbilir.
Teks’i Tutuklayın: Proteus’un ikinci gelişi. Teks’in kılığına girerek banka soygunları, çiftlik soygunları yapar. Macera sonunda Teks onu bir trenin üstünde kıstırır.
Maskalerolar: El Lucero adında birisi Apache kabilelerini kendine bağlayıp çevrede terör estirmeye başlarlar.
Büyücü Nana: Victorio’nun kayıp hazinesinin peşinde olan iki beyaz onun silah arkadaşı yaşlı bir Apache’yi kandırıp hazinenin peşine düşerler. Yorgunluktan ölmek üzere olan ve vücudunun bir tarafı kangrenden dolayı kullanılamaz durumdaki Nana’nın dramatik hali ilgi çekicidir. Letteri bu macerada gece çizimlerinde birkaç tarama ile harika kontrastlar yaratmıştır.
Çöl Mahkumları: Çölde cümbür cemaat mahzur kalan Teks ve arkadaşları Tiger’i yakındaki bir kasabadan yardım istemek üzere gönderirler. Fakat kasabalılar Tiger’i öldüresiye döverler. İşin içinde bir çetenin olduğu fark edilince Teks ve arkadaşları onlarla mücadele etmeye başlarlar.
Çin Mahallesi: San Fransisco’da Tom Devlin’le geçen başka bir macera. Çin’den gelen göçmenleri kaçıran korkunç bir çeteye karşı mücadele eder kahramanlarımız. Çete’nin başındaki güzel cani Letteri’nin Dark Lady yorumuna iyi bir örnektir.
Rio Grande Nehri Avcıları: Meksika’da güç elde edip Amerika Birleşik Devletlerine karşı harekete geçmek isteyen Locos adındaki hayduta karşı Teks ve arkadaşları El Morisco’nun yardımını isterler. El Morisco Teks ve arkadaşlarını zehirli gazlar içeren bir bataklığın ardındaki Locos’un saklandığı yere götürür. Yaki kızılderilileri ise Locos’un tarafındadır.
Washington Tuzağı: Washington’da geçen bir Teks macerası. Parker’a kzıılderili toprakları konusunda yardımcı olmaya gelen Teks ve Carson’un başına gelmedik iş kalmaz. Alfa Teks’teki “Washington Tuzağı” adlı maceranın kısa süren bir versionu da diyebiliriz.
Piramidin Esrarı: İlginç bir gerçek üstü macera. Rakos adlı eski bir Mısır rahibi büyü yoluyla çevredeki Kızılderili kabilelerini etkisi altına almaya çalışır. Maceranın ilk girişi harikadır. Bir köpeğin üstündeki maymun Arizona çöllerinde, gecenin karanlığında koşturmakta ve El Morisco’nun evine doğru gitmektedir. Maceranın sonunda Rakos’u yok etmenin onun ismini tersten söylemek olduğunu El Morisco’dan öğrenen kahramanlarımız bu işi yapar. Tabii Türkçe’mizde biraz garip kaçar bu. (!)
Geçmişin Gölgeleri: Viking’lerin göründüğü macera. Kuzey topraklarında gemiler kaybolmaktadır. Sorumlusu ise yüzyıllardan beri orada yaşamakta olan Viking’lerdir. Zagor’un Viking’ler ile olan macerasını hatırlatır ama ondan daha kısa sürer.
Karanlığın Pençeleri: Ticci’nin çizdiği Panama Kanalında geçen “Kartegena” macerasından dönen Teks ve Kit Willer’in döndüğü gemi bir çete tarafından kaçırılır. Bu arada gemide garip bir bilim adamı daha vardır. Kaçırılan Kit Willer’i kurtarmak için Teks çeteye girmek zorunda kalır. Bu arada esrarengiz bir canavar çevreye saldırmaktadır.
Başı Belada Olan Bir Şerif: Teks ve Kit Carson balonla banka soyguncularını kovalıyor. Bir festival sırasında kasabadaki banka soyulur. Soyguncular balonla kaçarlar. Tabii kahramanlarımız da başka bir balona gidip peşinden giderler.
Sierra Madre’nin Esrarı: Gizli bir tapınaktaki hazineyi arayan insanlar ve esrarengiz cinayetler.
Hayaletler Hanı: Yağmur ve fırtınanın eşliğinde garip bir hana gelen Teks ve Cit Carson burada esrarengiz cinayetlere tanık olurlar. Maceraperest serisindeki “Dehşet” macerasını hazırlatan bir serüven.
Görünmez Tehlike: Maestro’nun birinci gelişi. Letteri’nin en temiz çizgilerinin göründüğü macera. Maestro’nun yardımcısının oturduğu evdeki minyatür hayvanat bahçesindeki tasvirler, sade ama keskin çizgiler.
Yakalanmayan Proteus: Proteus’un üçüncü gelişi. Bu sefer Proteus Kit Carson’un kılığına girip soygunlar yapar.
Washington’da Tuzak 2 : Tekrar Washington’a Parker’in yanına giden Teks ve Kit Carson bu sefer daha derin bir komplo ile karşı karşıya kalırlar. Bu kez arkası kuvvetli düşmanlar Teks ve Carson’dan kurtulmak için şahin besleyen bir Çinliden yardım isterler. Büyük şehir tasvirleri, şahinlerin hücumu, temiz çizgilerle mekanların verilişi. Letteri’nin çizdiği en güzel maceralardan.
Korku Madeni: Letteri’den harika bir macera daha. Teks ve Carson çölde yakalandıkları kum fırtınası sırasında madencilerle karşılaşırlar. Madenciler onlara Bendito adlı maden kasabasındaki “Yılan Adam”dan bahsederler. Senaryosu güzel, çizimi güzel harika bir Teks macerası. Tanrı sana uzun ömürler versin büyük usta. (Letteri 2006 yılında 80 yaşında vefat etmiştir)
Kaynak: Letteri çizimi Türkiye’de yayınlanmış maceraların istatistiğini yaparken, Can Meydanlı’nın koloni@yahoogroups.com files bölümünde bulunan Tex 2004_01_01 Excel dosyasının bana oldukça yararı dokundu. Çünkü yukarda belirttiğim gibi Süper Teks fasiküllerinin hepsi bende yoktu. Bu sayfadan, yaptığı güzel ve doğru çalışma için sevgili Can Meydanlı’ya da teşekkür ediyorum.
Son söz: Ilya Ehrenburg’un Türkçe’de de yayınlanan ve klişe Stalin eleştirileri hariç tutulursa “Anılar” adlı güzel bir kitabı vardır. Ehrenburg “Bana bu kitabı sevgi yazdırdı” derdi. Ben de şöyle söylüyorum. Bana bu sayfayı Letteri sevgisi hazırlattı. Letteri’yi diğer ressamların neden üzerinde tutuyorum, inanın hiç bilmiyorum. Belki çocukluğumdan bir şeyler hatırlatıyor diyedir. Başka bir şey demiyorum.
Orhan BERENT
1926 yılında İtalya’nın Roma şehrinde doğan Guglielmo Letteri, Türk okuyucusuna çok tanıdık gelen bir isim. Bir zamanlar Teks’in Galep’ten sonra ikinci ressamı olan Letteri’nin bir çok Teks macerasında imzası vardır. O yine unutulmaz Teks ressamlarından Nicolo ile birlikte Teks’e değişik bir yorum ve canlı bir soluk getirmiştir. Onun çizdiği maceraları çizgi roman okuyan bir çok kişi ucundan kıyısından mutlaka hatırlayacaktır. Alex Raymond stilinde temiz ve net çizgilere sahip olan Letteri hakkında söylenenlere gelince: Maceraperest Çizgilerde uzun yıllar editörlük, çevirmenlik ve yayın danışmanlığı yapmış olan Zeynep Akkuş Mayıs 2002 tarihli Teks dergisinin editör sayfasında Letteri’yi şu cümlelerle anlatır:
“ 40 yıla yakın bir süredir Teks çizerleri arasında yer alan Letteri, 11 Ocak 1926’da Roma’da doğdu. Arnavutluk, Arjantin, Uruguay ve Brezilya gibi ülkelerde, Venedik, Lizbon ve Londra gibi şehirlerde bulundu. Çizerliğe, 1948’de Arjantin’de yaşadığı sırada başladı. Hugo Pratt, Alberto Ongaro, Sergio Tarquinio ve Mario Faustinelli gibi sanatçılarla birlikte Abril ve Columba gibi yayınevlerinde çalıştı. 1958’de Fleetway’de çalışmak üzere Londra’ya gitti. 1964’te Teks çizerleri arasına katılmak üzere İtalya’ya döndü. Rip Kirby’deki çizgileriyle Alex Raymond’u ve Lone Ranger’deki çizgileriyle Charles Flanders’i hatırlatan Letteri, “temiz” çizgileriyle tanınır.”
Bana Guglielmo Letteri ile ilgili harika bir kitap armağan eden Zeynep Akkuş’a buradan bir selam yollayarak gelelim Letteri hakkında Türkiye’de çizgi roman denilince ilk akla gelen isimlerden biri olan Levent Cantek’in söylediklerine. Maceraperest Çizgiler tarafından 3 ayda bir yayınlanan çizgi roman araştırma dergisi Serüven’in 2. sayısında Levent Cantek, yine Maceraperest Çizgiler tarafından yayınlanmış ilk Maxi Tex cildi hakkında yorumlarını yazarken, Letteri’ye de değinir. Senaryosunu Ken Parker’in yaratıcılarından Berardi’nin yazdığı Oklahoma macerasından söz ederken Letteri için şu yorumu yapar Cantek. “Öykünün teks üretimlerinden farksız görünmesinin bir nedeni de yıllarca Teks çizmiş Letteri’nin pitoresk olmayan, muhabbetsiz çizgileri. Kişisel olarak, gördüğüm en ifadesiz ve soğuk Alex Raymond izleyicisi Letteri’dir. Öte yandan, kendine özgü bir çinisi olmadığını da söyleyemem, öyle ki, yetmişli yıllarda çizgi romana başlamış kimi yerli çizerleri etkilemiştir. Örneğin, Refet Kartal’ın hal tercümesinde Letteri çinisinin hayati bir yeri vardır.” Gördüğünüz gibi yorumlar çeşitli olabiliyor.
Maceraperest Çizgiler tarafından Türkiye’de ilk defa yayınlanmaya başlanmış olan Tex büyük boy albümlerin birincisi olan “Büyük Macera” da Decio Canzio ise, Letteri’yi şu cümlelerle anlatır.
“Guglielmo Letteri Teks’in ikinci çizeridir. Kişilikli, inandırıcı çizimleri otuz yıldan bu yana okurlarla yoğun bir ilişki kurmuştur. Letteri, çizimlerinde yoğun heyecanlara yer veren bir çizerdir. Yalın, konunun özünü yansıtan bir çizim anlayışına sahiptir. Anlatılan öykünün hep en vurucu yönlerini gündeme getirir. Letteri’nin her çizgisi işlevseldir, her çizgisi anlam yüklüdür. Letteri için insan yüzü, duyguları yansıtmaktan çok bir kompozisyonun parçası olarak önem taşır. Çizdiği portreler hareketli, içtenlikli, saygın ve belirgindir. Bizler için yadırgatıcı sayılabilecek durumlarda bu kişilerinin büyük bir rahatlıkla, hiç telaşlanmadan birbirleriyle konuşmaları bizde büyük bir hayranlık uyandırır. Bu kişilerde klasik dünyanın insanlarının kahramanlık anlayışını buluruz. Eski çağ testilerine çizilen ya da o dönemin destanlarında konu edilen kahramanlarla Letteri’nin kahramanları benzer davranışlar içindedir. Güçlü duygu belirtilerinin olmadığı ortamlarda okur, çizimin etkilerine daha açık olur ve Letteri’nin duyarsız izlenimi uyandıran kahramanlarını çevreleyen ortamın fanstastk yönünü daha iyi kavrar. Bu Romalı sanatçının Teks’in “büyülü” serüvenlerindeki başarısı sanırım yukardaki özelliklerinin sonucudur. Morisco’nun, Rakos’un, Diablero’nun serüvenleri, San Francisco batakhaneleri, Mesas Encantadas, eski Aztek piramitleri vb çizerin bu özelliklerinin başarıyla yansıtır.”
Sevgili arkadaşım Levent Cantek ile koloni@yahoogroups.com posta listesinde bu konuda geçen bir tartışmamızda aşağı yukarı şöyle konuşulmuştu. Milazzo ile ilgili bir yazışmada söz dönüp dolaşıp benim Letteri sevgime gelmişti. Mealen Levent, “Milazzo özgün çizgileri olan bir çizer, Letteri ise iş yetiştirme telaşında olan bir çizerdir” demişti. Sanıyorum çizerlere yüklenen bir çok nitelik vardır. Milazzo, Pratt, Moebius gibi bazı çizerler gerçekten uluslar arası üne sahiptir, özgündür. Bir de çizerler arasında Letteri, Donatelli gibi ikinci ressamlar ya da birinci ressama yardım eden Muzzi ve Francesco Gamba gibi çizerler bulunmaktadır. Özetle şahsi fikrim: Milazzo’yu, Hugo Pratt’ı herkes sever. Mühim olan Letteri’yi sevmektir. (!)
Letteri çizimi Pecos Bill dergileri Türkiye’de yayınlandı mı bilemiyorum. Ancak Letteri’nin Pecos Bill’e de Teks’ten önce emek verdiği gerçeği var. Lucca Comics fuarı için hazırlanmış Glamour International Production ürünü Letteri’yi tanıtan kitapçıkta Letteri çizimi Pecos Bill’den bahsediliyor. Fakat mutlaka Letteri’yi Türk okuyucusuna sevdiren onun yaptığı Teks çizimleridir. Ceylan Yayınları’nın 1960-1970 arasında yayınladığı Teks fasikülleri elimde yok. Yine aynı şekilde Çetin Karakoç tarafından 1970-1978 yılları arasında yayınlanmış Süper Teks fasiküllerinin hepsi elimde bulunmuyor. Anlaşılan eksiksiz bir Teks külliyatı için Maceraperest’in Altın Teks serisini takip etmek en doğru yol oluyor. Bu heyecan verici seride bir süre sonra Galep çizimi serüvenlerin yanı sıra Nicolo ve Letteri çizimi maceralar da görünmeye başlayacak, Teks’i bugünlere taşıyan ustalarla da tanışacağız.
LETTERI’NİN ÇİZDİĞİ MACERALAR VE TÜRKİYE’DEKİ KARŞILIKLARI
1. “Piombo Caldo” İtalya’da Letteri’nin çizdiği ilk Teks macerası (Tex Gigante No 68-69 141 sayfa) 1964 (1966). Bunun hangi Ceylan Teks ya da Süper Teks fasiküllerine denk geldiğini bilmiyorum. “Kayalar Arasında Tuzak, Maceraperest Altin Seri 68-69 (2009)”
2. “New Orleans” (Tex Gigante72-73 107 sayfa) “Esrarengiz Define” Süper Teks Fasikül 105-107
3. “Il Tesoro Del Tempio” (Tex Gigante 76-77 134 sayfa) “Gizli Vadi” Süper Teks Fasikül 67-70
4. “Sulle Rive Del Brazos” (Tex Gigante 80-81 107 sayfa) “Nehir Haydutları” Süper Teks Fasikül 153-155
5. “L’enigma Della Lanci” (Tex Gigante 20-23 107 sayfa) “Büyülü Mızrak” Süper Teks Fasikül 61-62
6. “Il Misterioso Mister P” (Tex Gigante 86-87 107 sayfa) “Esrarengiz Mister P” Süper Teks Fasikül 73-75
7. “Il Profeta Rosso” (Tex Gigante 88-89 146 sayfa) “Kızıl Peygamber” Süper Teks Fasikül 275-280
8. “La Carovana Dell’oro” (Tex Gigante 95-96 145 sayfa) “Altın Hırsızları” Süper Teks Fasikül 77-80
9. “Il Signore Dell’abisso” (Tex Gigante 101-103 322 sayfa) “Vahşi Takip” Süper Teks Fasikül 56-61
10. “Chinatown” (Tex Gigante 109-113 370 sayfa) “Ejderin Dönüşü” Süper Teks Fasikül 92-99
11. “La Legge Del Piu Forte” (Tex Gigante 117-120 355 sayfa) “Kanun Benim” Süper Teks Fasikül 124-132
12. “Conestoga” (Tex Gigante 131-134 320 sayfa) “Komançi Oku” Süper Teks Fasikül 286-296
13. “Diablero” (Tex Gigante 135-137 240 sayfa) “Şeytanlar Vadisi” Süper Teks Fasikül 190-195
14. “Arizona” (Tex gigante 139-141 197 sayfa) “Çöl Mahkumları” Süper Teks Fasikül 133-137
15. “Una Campana Per Lucero” (Tex Gigante 151-154 320 sayfa) “Meskalerolar” Süper Teks Fasikül 222-232
16. “Il Fiore Della Morte” (Tex Gigante 160-162 151 sayfa) “Ölüm Çiçeği” (Gökten Gelen Ölüm) Süper Teks Fasikül 254-259
17. “Il Lacio Nero” (Tex Gigante 171-175 372 sayfa) “Kara Düğüm” (Çin Mahallesi) Süper Teks Fasikül 321-332, Ceylan Teks (186’lık) Albüm 88-93
18. “L’uomo Dai Cento Volti” (Tex Gigante 185-196 109 sayfa) “Tex Willer’i Tutuklayın” (Proteus’un ikinci gelişi.) Süper Teks Fasikül 346-349 Ceylan Teks (186’lık) Albüm 27-29
19. “Il Tesero Di Victorio” (Tex gigante 191-193 157 sayfa) “Büyücü Nana” Süper Teks Fasikül 367-372 Ceylan Teks (186’lık) Albüm 67-69
20. “Gli Scorridori Del Rio Grande” (Tex Gigante 196-199 271 sayfa) “Rio Grande Nehri Avcıları” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 77-80
21. “Tucson” (Tex Gigante 211-213 330 sayfa) ?
22. “Il Complotto” (Tex Gigante 219-220 156 sayfa) “Washington Tuzağı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 19-20 Ceylan Teks (69’luk) Albüm 12-14
23. “La Piramide Misteriosa” (Tex Gigante 228-229 179 sayfa) “Piramidin Esrarı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 2-4, 175-177
24. “Scacco Matto” (Tex Gigante 232-233 114 sayfa) “Posta Arabasına Saldırı” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 7-8, 181-183
25. “Ombre Del Passato” (Tex gigante 239-240 155 sayfa) “Esrarengiz Ada” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 42-43
26. “Artigli Nelle Tenebre” (Tex Gigante 253-254 193 sayfa) “Karanlığın Pençeleri” Ceylan Teks (186’lık) Albüm 61-63
27. “La Pista Nel Cielo” (Tex gigante 256-257 108 sayfa) “Başı Belada Olan Bir Şerif” Ceylan Teks (186’lık) Seri 66-69
28. “Il Segreto Della Sierra Madre” (Tex Gigante 269-270 199 sayfa) “Sierra Madre’nin Esrarı” Ceylan Teks (186’lık Seri) 158-160
29. “Gli Spietati” (Tex Gigante 277-279 210 sayfa) “Taşlaşan Orman” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 21-24
30. “L’uomo Nell’ombra” (Tex Gigante 285-287 252 sayfa) “Teksas’lı Rancer” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 31-35
31. “Luna Comanche” (Tex gigante 295-296 160 sayfa) “Komançi Ayı” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 49-51
32. “La Locanda Dei Fantasmi” (Tex Gigante 301-302 175 sayfa) “Hayaletler Hanı” Ceylan Teks (69’luk) Albüm 58-62
33. “La Minaccia Invisibile” (Tex Gigante 309-310 181 sayfa) “Sanghay’lı Kadının Dramı” Ceylan Teks (6’lık) Albüm 5’de yarım kalıyor, daha sonra 1991 yılında Alfa Teks “Görünmez Tehlike” Albüm 1 ile macerayı devam ettiriyor. (Kalan yerden mi devam ettiriyor yoksa değişen format nedeniyle atlanan sayfalar var mı bilemiyorum.)
34. “L’Inafferrabile Proteus” (Tex Gigante 316-317 142 sayfa) “Yakalanmayan Proteus” (Proteus’un üçüncü ve şimdilik son gelişi.) Alfa Teks Albüm 7-8.
35. “Attentato A Washington” (Tex Gigante 324-326 292 sayfa) “Washington’da Tuzak” Alfa Teks Albüm 15-17
36. “La Miniera Del Terrore” (Tex Gigante 336-338 279 sayfa) “Korku Madeni” Alfa Teks Albüm 28-29
37. “Terra Violenta” (Tex Gigante 340-341 157 sayfa) “Kanunsuz Şehir” Milliyet Çocuk Eki.
38. “Il Medaglione Spagnolo” (Tex gigante 364 110 say fa) “İspanyol Madalyonu” Doğan Egmont Albüm11
39. “Oklohoma” (Maxi Tex 1 338 sayfa) “Oklahoma” Maceraperest Teks Efsanevi Teks Maceraları Cilt 4.
40. “Gli Uomini Giaguaro” (Tex Gigante 387-392 586 sayfa) “Puma Adamlar” Aksoy Teks Albüm 8-13 (En uzun Bonelli macerası)
41. “Il Messaggio Cifrato” (Tex Gigante 405-406 196 sayfa) “Şifreli Mesaj” Maceraperest Teks Albüm 5-6
42. “Orrore” (Tex Gigante 410-411 220 sayfa) “Dehşet” Maceraperest Teks Albüm 10-11
43. “Terrore A Silver Bell” (Tex Gigante 420-422 256 sayfa) “Gökten Gelen Işık” Maceraperest Teks Albüm 20-22
44. “Il Ritorno Del Maestro” (Tex Gigante 435-437 268 sayfa) “Vahşi Batı Gösterisi” Maceraperest Teks Albüm 35-37
45. “Il Risveglio Della Mummia” (Tex Gigante 452-454 289 sayfa) Türkiye’de henüz yayınlanmadı.
Madenci ve Yılan Adam “Korku Madeni”
Senaryolar
G.L.Bonelli
Guida Nolitta (Sergio Bonelli)
C. Nizzi
M. Boselli
M. Medda
G. Berardi 1-25,27,28,29,31,33 ( 28 Giorgio Bonelli ile birlikte) ,37,38
26, 40
30, 32, 34, 35, 36, 41 ( 41 D.Canzio ile birlikte)
43, 44, 45
42
39
Letteri’nin Çizdiği Belli Başlı Teks Maceraları
Gizli Vadi: El Morisco’nun hayat bulduğu ilk Teks macerası. Aztek’leri isyana sürüklemek isteyen Prenses Esmeralda’ya karşı koymak için El Morisco’nun yardımını isteyen Teks ve Carson onun evine ilk defa geldiklerinde, uşak Eusebio’nun elinde kertenkeleye benzer garip bir yaratık vardır. El Morisco laboratuarından kahramanlarımız ve Eusebio arasındaki konuşmayı dinlemektedir. Güzel Esmeralda’nın havuzda yüzerken çıplak omuzlarının göründüğü kareleriyle hatırlanır. Dark Lady çizimlerinde Galep’i aratmayan Letteri ileriki maceralarda da ustalığını konuşturacaktır.
Şeytanlar Vadisi: Güzeller güzeli Mitla hiç unutulur mu. İtalyan kaynaktan öğrendiğime göre Letteri, Mitla’yı Raquel Welch’ten esinlenerek yaratmış. Letteri’nin çizimi Mitla bir güzel, Galep’in çizdiği kapaktaki Mitla ayrı bir güzel. Bu macerada Mitla hizmetine aldığı kişilere büyülü bir ilaç içirerek onları korkunç bir canavar Diablero haline getirmektedir. Güzeller güzeli Mitla’nın sonu bir yılan tarafından ısırılmakla gelir. Bu arada Teks ve Carson’un Mitla’nın illizyonlarından etkilenmemek için kulaklarını tıkadıkları kareler ilginçtir.
Büyülü Mızrak: Esrarengiz bir mızrak iki Apache kabilesi arasında sonu iyi olmayan bir rekabet çıkarmak üzeredir. Duruma el koyan Teks Cochise’in yardımıyla olayları çözüme kavuşturmaya çalışır. Son karelerde “Büyülü Mızrak”taki mücevhere uzun süre bakan Carson garip kabuslar görmekte ancak Teks’in mızrağa ateş etmesiyle trans halinden sıyrılmaktadır.
Esrarengiz Mister P: Proteus’un ilk ortaya çıkışı. Bölge savcısı yeğeni Perry Drayton’un yasa dışı işlere karıştığını bilmiyordur. İlk maceradan sonra Letteri Proteus’u daha geniş alınlı ve saçları sakaklarında seyrekleşmiş olarak çizer. Belki de Yuma geçirdiği günler Proteus’u o hale getirmiştir kimbilir.
Teks’i Tutuklayın: Proteus’un ikinci gelişi. Teks’in kılığına girerek banka soygunları, çiftlik soygunları yapar. Macera sonunda Teks onu bir trenin üstünde kıstırır.
Maskalerolar: El Lucero adında birisi Apache kabilelerini kendine bağlayıp çevrede terör estirmeye başlarlar.
Büyücü Nana: Victorio’nun kayıp hazinesinin peşinde olan iki beyaz onun silah arkadaşı yaşlı bir Apache’yi kandırıp hazinenin peşine düşerler. Yorgunluktan ölmek üzere olan ve vücudunun bir tarafı kangrenden dolayı kullanılamaz durumdaki Nana’nın dramatik hali ilgi çekicidir. Letteri bu macerada gece çizimlerinde birkaç tarama ile harika kontrastlar yaratmıştır.
Çöl Mahkumları: Çölde cümbür cemaat mahzur kalan Teks ve arkadaşları Tiger’i yakındaki bir kasabadan yardım istemek üzere gönderirler. Fakat kasabalılar Tiger’i öldüresiye döverler. İşin içinde bir çetenin olduğu fark edilince Teks ve arkadaşları onlarla mücadele etmeye başlarlar.
Çin Mahallesi: San Fransisco’da Tom Devlin’le geçen başka bir macera. Çin’den gelen göçmenleri kaçıran korkunç bir çeteye karşı mücadele eder kahramanlarımız. Çete’nin başındaki güzel cani Letteri’nin Dark Lady yorumuna iyi bir örnektir.
Rio Grande Nehri Avcıları: Meksika’da güç elde edip Amerika Birleşik Devletlerine karşı harekete geçmek isteyen Locos adındaki hayduta karşı Teks ve arkadaşları El Morisco’nun yardımını isterler. El Morisco Teks ve arkadaşlarını zehirli gazlar içeren bir bataklığın ardındaki Locos’un saklandığı yere götürür. Yaki kızılderilileri ise Locos’un tarafındadır.
Washington Tuzağı: Washington’da geçen bir Teks macerası. Parker’a kzıılderili toprakları konusunda yardımcı olmaya gelen Teks ve Carson’un başına gelmedik iş kalmaz. Alfa Teks’teki “Washington Tuzağı” adlı maceranın kısa süren bir versionu da diyebiliriz.
Piramidin Esrarı: İlginç bir gerçek üstü macera. Rakos adlı eski bir Mısır rahibi büyü yoluyla çevredeki Kızılderili kabilelerini etkisi altına almaya çalışır. Maceranın ilk girişi harikadır. Bir köpeğin üstündeki maymun Arizona çöllerinde, gecenin karanlığında koşturmakta ve El Morisco’nun evine doğru gitmektedir. Maceranın sonunda Rakos’u yok etmenin onun ismini tersten söylemek olduğunu El Morisco’dan öğrenen kahramanlarımız bu işi yapar. Tabii Türkçe’mizde biraz garip kaçar bu. (!)
Geçmişin Gölgeleri: Viking’lerin göründüğü macera. Kuzey topraklarında gemiler kaybolmaktadır. Sorumlusu ise yüzyıllardan beri orada yaşamakta olan Viking’lerdir. Zagor’un Viking’ler ile olan macerasını hatırlatır ama ondan daha kısa sürer.
Karanlığın Pençeleri: Ticci’nin çizdiği Panama Kanalında geçen “Kartegena” macerasından dönen Teks ve Kit Willer’in döndüğü gemi bir çete tarafından kaçırılır. Bu arada gemide garip bir bilim adamı daha vardır. Kaçırılan Kit Willer’i kurtarmak için Teks çeteye girmek zorunda kalır. Bu arada esrarengiz bir canavar çevreye saldırmaktadır.
Başı Belada Olan Bir Şerif: Teks ve Kit Carson balonla banka soyguncularını kovalıyor. Bir festival sırasında kasabadaki banka soyulur. Soyguncular balonla kaçarlar. Tabii kahramanlarımız da başka bir balona gidip peşinden giderler.
Sierra Madre’nin Esrarı: Gizli bir tapınaktaki hazineyi arayan insanlar ve esrarengiz cinayetler.
Hayaletler Hanı: Yağmur ve fırtınanın eşliğinde garip bir hana gelen Teks ve Cit Carson burada esrarengiz cinayetlere tanık olurlar. Maceraperest serisindeki “Dehşet” macerasını hazırlatan bir serüven.
Görünmez Tehlike: Maestro’nun birinci gelişi. Letteri’nin en temiz çizgilerinin göründüğü macera. Maestro’nun yardımcısının oturduğu evdeki minyatür hayvanat bahçesindeki tasvirler, sade ama keskin çizgiler.
Yakalanmayan Proteus: Proteus’un üçüncü gelişi. Bu sefer Proteus Kit Carson’un kılığına girip soygunlar yapar.
Washington’da Tuzak 2 : Tekrar Washington’a Parker’in yanına giden Teks ve Kit Carson bu sefer daha derin bir komplo ile karşı karşıya kalırlar. Bu kez arkası kuvvetli düşmanlar Teks ve Carson’dan kurtulmak için şahin besleyen bir Çinliden yardım isterler. Büyük şehir tasvirleri, şahinlerin hücumu, temiz çizgilerle mekanların verilişi. Letteri’nin çizdiği en güzel maceralardan.
Korku Madeni: Letteri’den harika bir macera daha. Teks ve Carson çölde yakalandıkları kum fırtınası sırasında madencilerle karşılaşırlar. Madenciler onlara Bendito adlı maden kasabasındaki “Yılan Adam”dan bahsederler. Senaryosu güzel, çizimi güzel harika bir Teks macerası. Tanrı sana uzun ömürler versin büyük usta. (Letteri 2006 yılında 80 yaşında vefat etmiştir)
Kaynak: Letteri çizimi Türkiye’de yayınlanmış maceraların istatistiğini yaparken, Can Meydanlı’nın koloni@yahoogroups.com files bölümünde bulunan Tex 2004_01_01 Excel dosyasının bana oldukça yararı dokundu. Çünkü yukarda belirttiğim gibi Süper Teks fasiküllerinin hepsi bende yoktu. Bu sayfadan, yaptığı güzel ve doğru çalışma için sevgili Can Meydanlı’ya da teşekkür ediyorum.
Son söz: Ilya Ehrenburg’un Türkçe’de de yayınlanan ve klişe Stalin eleştirileri hariç tutulursa “Anılar” adlı güzel bir kitabı vardır. Ehrenburg “Bana bu kitabı sevgi yazdırdı” derdi. Ben de şöyle söylüyorum. Bana bu sayfayı Letteri sevgisi hazırlattı. Letteri’yi diğer ressamların neden üzerinde tutuyorum, inanın hiç bilmiyorum. Belki çocukluğumdan bir şeyler hatırlatıyor diyedir. Başka bir şey demiyorum.
Orhan BERENT
